《神武2》2017全新内容“灵宠觉醒”正式开启!
Баш?орт Автономиялы Совет Социалистик Республика?ы — баш?орт хал?ыны? РСФСР составында?ы автономлы республика?ы.
Баш?орт Автономиялы Совет Социалистик Республикаhы | |||||
Баш?орт Автономиялы Совет Социалистик Республика?ы, Ba?qortostan Avtonomialь Sovet Sotsialistik Respublikahь | |||||
| |||||
Баш ?ала |
Ст?рлетама? | ||||
---|---|---|---|---|---|
Телд?р | |||||
А?са бер?меге | |||||
Май?аны |
156 000 км2 (1922)[1] | ||||
Хал?ы |
3 950 482 кеше (1989) | ||||
Идара ите? форма?ы | |||||
![]() | |||||
1919 йылды? 20 мартында Ырымбур губерна?ыны? т?нья? ?й????ре (кантондары) бил?м?л?ренд? ойошторола. Территория?ында ?алалар булма?анлы?тан, т??ге ва?ытта к?рше ?ф? губерна?ында урынлаша ??м Ст?рлетама? ?ала?ынан идара ител?.
Б?т? Р?с?й ???к баш?арма комитетыны? 1922 йылды? 14 июненд?ге декреты буйынса р?сми документтар?а Автономиялы Баш?орт Социалистик Совет Республика?ы булара? й?р?т?л? башлай[2].
1925 йылды? 27 мартында БАССР-?ы? беренсе Конституция?ы ?абул ител?. Был Конституция Баш?ортостанды? кантондар?а б?ленешен билд?л?й; уны? буйынса Баш?орт АССР-ы Ар?аяш, Б?л?б?й, Б?р?, Йылайыр, М?с???т, Ст?рлетама?, Тамъян-?атай ??м ?ф? кантондарынан тора. Граждандар йыйылыштар?а, судта, идаралы?та ??м ижтима?и тормошта ?? теленд? ??йл?ше? ??м я?ыу хо?у?ын ала. Бер ?к ва?ытта республикала й?ш?г?н а? ?анлы милл?тт?рг? л? м?кт?пт? ?? телд?ренд? у?ытыу хо?у?ы т?ьмин ител?. Р?сми телд?р булып баш?орт ??м уры? телд?ре таныла[3].
1990 йылды? 11 октябренд? ?Баш?орт АССР-ы суверенитеты тура?ында? декларация ?абул ител?.
1992 йылды? 25 февраленд? Баш?орт АССР-ы атама?ы Баш?ортостан Республика?ы тип ??г?ртел?[4].
1992 йылды? 31 мартында Р?с?й?е? баш?а республикалары мен?н берг? Баш?ортостан исемен?н д? я?ы федератив килеше?г? ?ул ?уйыла.
Р?с?й?е? Ю?ары Советы таратылып, Р?с?й Федерация?ыны? я?ы Конституция?ы ?абул ителг?с, 1993 йылды? 24 декабренд? республиканы? да я?ыртыл?ан Т?п Законы ??м?лг? ин?.
Баш?орт АССР-ы РСФСР составында беренсе авономиялы совет республика?ы була[5].
Т???л??е
??г?ртерг?Б?л?к?й Баш?ортостанды? ойошторолоуы
??г?ртерг?1917 йылда?ы Февраль революция?ынан ?у? баш?орттар тор?ан т?б?кт?р?? милли-территориаль автономия ?ороу ?с?н милли х?р?к?т башлана. 1917 йылды? июль-август ай?арында Ырымбур?а I ??м II Б?т? Баш?орт ?оролтайы у?а; был йыйындар?а баш?орт хал?ыны? в?килд?ре федератив Р?с?й составында ?милли-территориаль р??ешт? демократик республика? т???рг? зарур, тип ?арар ?абул ит?.
I Б?т? Баш?орт ?оролтайы Баш?орт ???к Шура?ын ?айлай (II ?оролтай уны ?абат ?айлай). ???к Шура Ырымбур?а йыйыла ??м 1918-се йылды? ?инуарында ?т?с?к Р?с?й?е? Ойоштороу Йыйынына (Учредительное собрание) ??ерл?н? башлай. ?мм? пландар?ы Октябрь революция?ы бо?а.
1917 йылды? 16 ноябренд? Баш?орт ???к Шура?ы Ырымбур, Пермь, ?амар, ?ф? губерна?ыны? ?л?шт?рен Р?с?й республика?ыны? автономлы ?л?ш? — Баш?ортостан территориаль-милли автономия?ы тип и?лан ит?.
Был ?арар 1917 йылды? 8-20 декабренд? Ырымбур?а ?тк?н III Б?т? Баш?орт ?оролтайында ра?лана. ?Б?л?к?й Баш?ортостан? т?ш?нс??е 1918 йылды? ?инуарында индерел? — был ва?ытта ?Б?л?к?й Баш?ортостан автономия?ы тура?ында ?анундар? тиг?н проект ??ерл?н?.
Б?л?к?й Баш?ортостан?а т?б?нд?ге т?б?кт?р индерел?:
Пермь губерна?ынан: Красноуфимск ?й??ене? к?нья? ?л?ш?; Осинск ?й??ене? к?нья? ?л?ш?; Екатеринбург ?й??ене? к?нья?-к?нсы?ыш ?л?ш?; Шадринск ?й??ене? к?нья?-к?нбайыш ?л?ш?;
Ырымбур губерна?ынан: Сил?бе ?й??ене? к?нья?-к?нбайыш ?л?ш?; Троицк ?й??ене? к?нбайыш ?л?ш?; ?рге Урал (Верхнеуральск) ?й??е, Орск ?й??ене? т?нья?-к?нбайыш ?л?ш?; Ырымбур ?й??ене? т?нья? ?л?ш?;
?ф? губерна?ынан: Б?р? ?й??ене? к?нья?-к?нбайыш ?л?ш?; Ст?рлетама? ?й??ене? т?нья?-к?нсы?ыш ?л?ш?;
?амар губерна?ынан: Бо?орослан ?й??ене? к?нсы?ыш ?л?ш?.
Б?л?к?й Баш?ортостан?а инг?н д?й?м ер май?аны — 78 439 км2 сама?ы, хал?ы — 1 219 900 кеше.
Шул у? ва?ытта татар милли х?р?к?те лидер?ары Урал-И?ел Штаты т???? буйынса эш алып бара.
Баш?орт ССР-ы флагы
Баш?орт АССР-ы флагы
Баш?орт АССР-ы флагы
Баш?орт АССР-ы флагы
Баш?орт АССР-ы флагы
1919 йылды? 20 мартында ????к Совет власыны? Баш?орт х?к?м?те мен?н Автономлы Совет Баш?ортостаны тура?ында килеше?? т???л?. Был килеше? матбу?атта 1919 йылды? 23 мартында ба?ылып сы?а, был к?н республиканы? барлы??а килг?н к?н? тип р?сми р??ешт? таныла.
Килеше? буйынса Автономлы Баш?орт Совет Республика?ы (АБСР) барлы??а кил?. ?Б?л?к?й Баш?ортостан? тиг?н т?ш?нс? бынан ?у? да АБСР-?а ?арата ?улланыла.
Республиканы? составына Ырымбур губерна?ынан Ырымбур ?й??ене? 17 улусы, Орск ?й??ене? 28 улусы, ?рге Урал ?й??ене? 12 улусы, Троицк ?й??ене? 6 улусы, Сил?бе ?й??ене? 9 улусы, Бы?аулы? ?й??ене? 1 улусы. Пермь губерна?ынан Шадринск ?й??ене? 8 улусы, Екатеринбург ?й??ене? 4 улусы, Красноуфимск ?й??ене? 6 улусы ??м 5 айырым ауылы. ?ф? губерна?ынан Златоуст ?й??ене? 14 улусы, ?ф? ?й??ене? 4 улусы ??м та?ы 2 улусынан айырым баш?орт ауылдары, Ст?рлетама? ?й??ене? 29 улусы индерел?.
Бынан алда Б?л?к?й Баш?ортостан?а индерелг?н Затоуст ?й??ене? 7 волосы ??м Златоуст ?ала?ы, ?ф? ?й??ене? 6 улусы, Троицк ?й??ене? 4 улусы, Ст?рлетама? ?й??ене? 10 улусы АБСР составына халы?тан ?орашып сы??ас ?ына индерел? ала.
13 кантондан тор?ан я?ы административ-территориаль б?ленеш ?абул ител?. Был кантондар исемл?п: Ет?р, ?ыпса?, ???рг?н, Б?рй?н-Т??г??ер, Тамъян-?атай, Ар?аяш, Ялан, Кущин, Дыуан, К???й, Табын, Юрматы, То?-Суран.
?р??ге ?Килеше?? буйынса, Автономлы Баш?орт Совет Республика?ыны? баш ?ала?ын Советтар съезы (йыйын) билд?л?рг? тейеш була; бы?аса ва?ытлыса р?сми баш ?ала тип Б?рй?н улусыны? Орск ?й??ене? Тем?с ауылы билд?л?н? (х??ерге Байма? районында урынлаш?ан).
Совет власынан килеше?г? Совнарком р?йесе В. И. Ленин, Б?т? Р?с?й ???к Баш?арма Комитеты р?йесе вазифа?ын башкарыусы М. Ф. Владимирский, милл?тт?р эшт?ре буйынса халы? комиссары И. В. Сталин, ВЦИК секретары А. Енукидзе ?ул ?уя. Баш?орт Х?к?м?те я?ынан Баш?орт Х?к?м?те р?йесе М. А. ?улаев, Баш?орт шура?ы (советы) а?за?ы М. Д. Хали?ов, Баш?орт ??ск?р??ре адъютанты ?. И. Бикбауов ?ул ?уя.
Был килеше?г? ?ул ?уйыу ?атмарлы шарттар?а баш?арыла. Граждандар ?у?ышы ки? ?олас ала, баш?орт ер??ре берс? а?тар, берс? ?ы?ылдар ?улына к?с?. Был документ — ике я? ара?ында бар?ан о?айлы, ауыр ??м ???ем ??йл?ше???р н?тиж??е. Баш?ортостанды? с?й?си-хо?у?и статусы юридик я?тан ны?ытыла. ??м?лд? Р?с?й составында, са?ыштырмаса ??аллы и?тисад?а ??м айырым ??ск?рг? эй? бул?ан баш?орт республика?ы барлы??а кил?.
Баш?орт Автономия?ы т???л?? ??-ара килеше? ??м тик шарттар ниге?енд? барлы??а кил?. Баш?а милли бер?мект?рг? автономия хо?у?ы ?ю?арынан? й??ни Совет власы декреты мен?н бирел?.
Шулай итеп, Баш?ортостан Р?с?й??ге т??ге милли-территориаль республика булып ойошторола.
Колчак ??ск?ре ??ж?м итеп килг?с, республиканы? идаралы?ы (Башревком) Саранск ?ала?ына к?серел?; унда ул 1919-сы йылды? апрелен?н авгусына тиклем булып, августы? 20-?енд? Ст?рлетама??а ?айта. Ст?рлетама? ?ф? губерна?ында ?ал?а ла, Б?л?к?й Баш?ортостанды? баш ?ала?ына ??ерел?. 1920-сы йылды? 20 авгусында Ст?рлетама? ?ала?ы, ноябрь айында Ст?рлетама? ?й??ене? 16 улусы шулай у? республика?а тапшырыла.
Оло Баш?ортостанды? барлы??а киле?е
??г?ртерг?1922 йылды? 14 июненд? ?Автономиялы Баш?орт Социалистик Совет Республика?ыны? сикт?рен ки??йте? тура?ында? тип атал?ан ВЦИК декреты мен?н ?ф? губерна?ы б?т?р?л?.
Уны? ?ф?, Б?р?, Б?л?б?й, Златоуст ?й????ре Автономиялы Баш?орт Совет Социалистик Республика?ына ?ушыла. Республика составына шулай у? |Сил?бе губерна?ыны? Мей?с ?й??е Тур?ая?, Сыростан, Мей?с улустары ??м Мей?с ?ала?ы индерел?. Б?л?к?й Баш?ортостандан Сил?бе губерна?ына Ялан кантоны тапшырыла. ?ф? губерна?ыны? Минз?л? ?й??е 1920 йылда барлы??а килг?н я?ы Автономиялы Татар Социалистик Совет Республика?ына тапшырыла.
Баш?орт Автономиялы Совет Социалистик Республика?ыны? р?сми баш ?ала?ы — ?ф?.
Юридик я?тан ?ф? губерна?ы административ бер?мек булара? б?т?р?л?, уны? ер??ре Баш?орт Республика?ына к?с?. ?ф? губерна?ыны? ет?ксел?ре к?пселект? Оло Баш?ортостанды? идаралы?ына к?с?.
ВКП(б)-ны? ??м КПСС-ты? Баш?ортостан ?лк? комитетыны? беренсе секретар?ары:
- Йома?олов Харис Йома?ол улы (1919, ноябрь — 1919, декабрь)
- Каспранский ?хм?ткамал ?хм??инур улы (1920, март — 1920, май)
- Викман Пётр Михайлович (1920, июль — 1921, май)
- Бейешев ?хм?т ?лм?х?м?т улы (июнь — ноябрь 1921)
- Хо?айбир?ин Ш??ит ?хм?т улы (ноябрь 1921 — март 1922)
- Жеканов Андрей Ильич (апрель — сентябрь 1922)
- Нимвицкий Борис Николаевич (1922—1923)
- Восканов Рубен Айрапетович (1923—1924)
- Разумов Михаил Осипович (1924—1926)
- Юревич Эдуард Иванович (1926 — февраль 1930)
- Быкин Яков Борисович (1930 — октябрь 1937)
- Заликин Александр Тарасович (октябрь 1937 — ?инуар 1939)
- Растёгин Григорий Сергеевич (?инуар — ноябрь 1939)
- Аношин Иван Семёнович (ноябрь 1939 — ?инуар 1942)
- Задионченко Семён Борисович (?инуар 1942 — ?инуар 1943)
- Игнатьев Семён Денисович (?инуар 1943—1946)
- Ва?апов Сабир ?хм?тй?н улы (1946 — декабрь 1953)
- Игнатьев Семён Денисович (декабрь 1953 — июнь 1957)
- Нуриев Зыя Нурый улы (июнь 1957 — июль 1969)
- Шакиров Ми?х?т Закир улы (июль 1969 — июнь 1987)
- Х?бибуллин Равмер Х?с?н улы (июнь 1987 — февраль 1990)
- Горбунов Игорь Алексеевич (февраль / апрель 1990 — август 1991)
Ижтима?и-и?тисади ??еше
??г?ртерг?Совет власы осоронда Баш?ортостан ?ур ??еш кисер?, уны? с?н???т секторына ниге? ?алына. республиканы? к?пселек ?алалары тап ошо осор?а т???л?.
1920 йылдар?ы? а?а?ында у? Баш?ортостанда, Татарстанда ??м к?рше т?б?кт?р?? нефть ят?ылы?тары табыла (И?ел-Урал нефть ??м газ т?б?ге м???л??ен ?ара). 1932-се йылды? майында Ишембай янында беренсе скважиналар?ан нефть сы?арыла башлай.
1930 йылдар?а Совет х?к?м?те ошо т?б?кт? ?ур нефть сы?арыу ??м эшк?рте? база?ын ойоштороу ма?сатын ?уя. Кил?с?кт? был нефть эшк?рте? ??м нефтехимия тарма?тарын т?????? булышлы? ит?. И?ел-Урал т?б?ге ?Икенсе Ба?ы? тип атала башлай.
Баш?ортостанды? Урал аръя?ында (Белоретта, Учалыла, Сибай?а) тау с?н???те районы булдырыла. ?ф?, Ст?рлетама? ?алалары м??им с?н???т ???кт?рен? ??ерел?.
1920—1938 йылдар?а республика ет?ксел?ре
??г?ртерг??ара?ы?: БАССР-?ы? ???к баш?арма комитеты
-
Мортазин Муса Лот улы (1920—1921)
-
Хо?айбир?ин Ш??ит ?хм?т улы (1921—1922)
-
?ушаев Х?физ ?ушай улы (1922—1929)
-
Шафи?ов Тайма? Шафи? улы (1929—1931)
-
Та?иров Авзал М?х?тдин улы (1931—1937)
-
Ибра?имов Р?хим Кир?й улы (1937—1938)
Б?й?к Ватан ?у?ышы осоро
??г?ртерг?Б?й?к Ватан ?у?ышы осоронда Баш?ортостан?а Р?с?й?е? ???ген?н ??м к?нья?ынан й????н ашыу предприятиелар, ти?т?л?рс? госпиталд?р, ?ай?ы бер ???к х?к?м?т органдары эвакуациялана; 278 ме? ?аса? к?сеп кил?, шулар?ы? 104 ме?е — ?ф?г?.
?у?ыш ва?ытында бик к?п х?рби частар, шул и??пт?н Баш?орт атлы дивизия?ы ??ерл?н?. ?Полководец Суворов?, ?Александр Невский?, ?Салават Юлаев? ??м ?Уфимец? бронепоездарын эшл?п, фронт?а еб?р?л?р[6].
Баш?ортостанда табыл?ан нефть ят?ылы?тары ?у?ышта е?е? ?с?н ифрат ны? булышлы? ит?.
Административ-территориаль б?ленеше
??г?ртерг?1930 йыл?аса Баш?ортостанда улус-кантон б?ленеше була. М???л?н, 1926 йылда Баш?орт АССР-ында 8 кантон була, атап ?тк?нд? Ар?аяш, Б?л?б?й, Б?р?, Йылайыр, М?с???т, Ст?рлетама?, Тамъян-?атай ??м ?ф? кантоны. Былар 117 улус?а ??м 1 852 ауыл советына б?лен?. 1930 йылды? 20 авгусында райондар?а б?ленеш индерел?. 1952 йылды? майында Баш?орт АССР-ы ?ф? ??м Ст?рлетама? ?лк??ен? б?лен?. Кил??е йылды? апреленд? был ?арар ю??а сы?арыла, Баш?орт АССР-ы бер??м т?б?к булара? 54 район?а б?лен?.
Д??л?т наградалары
??г?ртерг?-
1935 йылды? 15 марты — с?н???т ??м ауыл хужалы?ында?ы у?ыштар ?с?н
-
1957 йылды? 13 июне —
?? ирке мен?н Р?с?йг? ?ушылыу у?айынан ??м с?н???т, ауыл хужалы?ы, м???ни?т ?лк??енд?ге у?ыштар ?с?н -
1959 йылды? 21 марты — коммунистик т???л?шт?ге у?ыштар, республиканы? 50 йыллы?ы у?айынан
-
1972 йылды? 29 декабре — СССР-?ы? 50 йыллы?ы ай?анлы ??м халы?тар ду?лы?ын ны?ытыу?а?ы у?ыштар ?с?н
Шулай у? ?ара?ы?
??г?ртерг?И?к?рм?л?р
??г?ртерг?- ↑ С.Ф.?асимов Т?ржем?се М.Х.Хужин. / Баш?орт Автономиялы Совет Социалистик Республика?ы // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ Д??Л?Т ?ОРОЛОШО 2020 йыл 19 октябрь архивлан?ан.
- ↑ Башинформ: 85 йыл элек БАССР-?ы? беренсе Конституция?ы ?абул ителг?н (рус.)
- ↑ Закон Башкирской ССР от 25 февраля 1992 года № ВС-10/12 ?Об изменении наименования государства Башкирская Советская Социалистическая Республика?
- ↑ БСЭ т.4 1950 год стр 347
- ↑ История создания и развития военного комиссариата Республики Башкортостан 2012 йыл 19 ?инуар архивлан?ан.
Сы?ана?тар
??г?ртерг?- История административно-территориального деления Республики Башкортостан (1708—2001). Сборник документов и материалов. — Уфа: Китап, 2003. — 536 с.
- Гатауллин Р. Ш. Динамика административно-территориального подчинения исторического Башкортостана. //Материалы IV Всероссийской научно-практической конференции Организация территории: Статика, динамика, управление. / БГПУ им. Акмуллы, Башкортостанстат. — Уфа: Башкортостанстат, 2007. — 288 с.
- Уральская историческая энциклопедия. Под ред. В. В. Алексеева. Екатеринбург, Уральское отделение РАН, 1999
???би?т
??г?ртерг?- Очерки по истории Башкирской АССР / Под ред.: А. П. Смирнова, Н. В. Устюгова, А. И. Харисова, Г. Ф. Шафикова, Р. Г. Кузеева; Академия наук СССР, Башкирский филиал. Институт истории, языка и литературы. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 1956. — Т. I, часть первая. — 304 с. — 10 000 экз. (в пер.)
- История административно-территориального деления Республики Башкортостан (1708—2001): Сборник документов и материалов. — Уфа: Китап, 2003. — 536 с.
- Гатауллин Р. Ш. Динамика административно-территориального подчинения исторического Башкортостана // Материалы IV Всероссийской научно-практической конференции ?Организация территории: Статика, динамика, управление? / БГПУ им. Акмуллы, Башкортостанстат. — Уфа: Башкортостанстат, 2007. — 288 с.
- Уральская историческая энциклопедия / Под ред. В. В. Алексеева. — Екатеринбург: Уральское отделение РАН, 1999.
?ылтанмалар
??г?ртерг?- YouTube сайтында Образование Большой Башкирии
- YouTube сайтында ?Мятеж?. Крестьянские восстания в Уфимской губернии 1918-1920 гг. и образование "Большой Башкирии"
- Муллаян Давлетшинович Халиков — государственный и политический деятель 2018 йыл 4 май архивлан?ан.
- Муллаян Давлетшинович Халиков — Личность в башкирской истории
- Историческая среда: ?Преемник Валидова?(недоступная ссылка)
- Всемирный исторический проект (whp057.narod.ru) 2009 йыл 14 декабрь архивлан?ан.
- Рождение Башкирской Республики. В 9-ти частях — YouTube сайтында Видео
- Награды — История Башкирского народа (стр. 48) 2016 йыл 4 март архивлан?ан.
Был м???л? Баш?орт Википедия?ыны? я?шы м???л?л?р исемлеген? ин?. |