婴儿车上扶梯危机重重 这位爸爸算是长了教训
Себер — К?нбайыштан Урал тау?ары мен?н, к?нсы?ыштан — Р?с?й?е? Алы? К?нсы?ыш т?б?кт?ре, т?нья?тан — Т?нья? Бо?ло океан, к?нья?тан — Р?с?йг? сикт?ш д??л?тт?р (?а?а?стан, Монголия, ?ытай) мен?н сикл?нг?н Евразияны?[1] т?нья?-к?нсы?ыш ?л?ш?нд?ге бик ?ур географик т?б?к.

Х??ерге заманда Себер ???е, ?а?и?? булара?, алда атал?ан географик сикт?р??ге Р?с?й Федерация?ыны? территория?ы тип ?абул ител?, ? тарихи т?ш?нс? булара?, ??ене? й?йр?п ят?ан сикт?ре эсен? Себер ??ене? эсен? ?а?а?станды? т?нья?-к?нсы?ышын ??м тотош Р?с?й?е? Алы? К?нсы?ышын да ал?ан.
Себер К?нбайыш Себерг? ??м К?нсы?ыш Себерг? б?лен?, ?ай?ы са?та К?нья? Себер (таулы ?л?ш?нд?), Т?нья?-К?нсы?ыш Себер ??м Урта Себер тиг?н т?ш?нс?л?р ?? ?улланыла. Р?с?й составына XVI—XVII быуаттар?а инг?н. Географик Себер май?аны — 9,8 млн км2 (Р?с?й территория?ыны? 57 % я?ыны).
Географик Себер сикт?ренд? й?ш?г?н халы? ?аны — 24 757 359 кеше (2016).
Этимология?ы
??г?ртерг??Себер? ???е килеп сы?ышыны? бер нис? фаразы бар. Алтай телд?ре т?рк?м?н? б?йле фараздар:
- ?Сибэр/чибэр? — ?матур? м???н??ен а?лат?ан т?р?к (баш?орттар/татар?ар) ???е. М???л?н, Сыбарк?л к?лене? атама?ы татар телен?н т?ржем? итк?нд? ?сиб?р (матур) к?л? тиг?нде а?лата. Борон?о т?р?кт?р?? Шибир тиг?н исем тарал?ан бул?ан, м???л?н, б. э. VII быуатында й?ш?г?н ??м ?ытай?ы? Суй династия?ын ?ыйрат?ан ата?лы ?а?ан Шибир-хан Т?р?к-шадты ?ына и?к? алайы?. Шулай у? т?р?к телд?ренд? (атап ?йтк?нд?, татар теленд?) ?Себер(?)? тиг?н, ??епере??(?мести?), ?буран (?епертм? буран)? тиг?нде а?лат?ан ??? бар, шулай итеп ?Себер? ???м?-??? ?Буран? тиг?нде л? а?латыуы бик м?мкин.
- ?Шибир? — ?айынлы?, шырлы? (?уйы урман) ба??ан ?а?лы?лы урын тиг?нде а?лат?ан монгол ???е. Сы??ы? хан д??еренд? монголдар тайганы? урман-дала мен?н сикт?ш ?л?ш?н шулай тип ата?ан тиг?н фараз бар[2].
Нинд?й бул?а ла этник т?рк?м мен?н б?йле фараздар (улар б?т?нл?й этимология?а ?а?ылмай тип и??пл?н?, л?кин ихтималлы?ы м?мкин тип фаразлана):
- Зоя Яковлевна Бояршинова фаразы буйынса, был термин, теле ?ай?ы т?рк?мг? ?ара?аны бик б?х?сле бул?ан сиртя (?сипыр?) этник т?рк?м? исемен?н алын?ан тип ?анала. ?у??ара? ул х??ерге Тобольск районында, Иртыш йыл?а?ы буйында й?ш?г?н т?р?к т?рк?м?н? ?арата ?улланыла башла?ан.
- Вячеслав Юрьевич Софронов фаразы буйынса, б?г?нг? к?нд? себер татар?ары тип й?р?т?лг?н т?р?к телле этник т?рк?м мен?н б?йл?рг? м?мкин. ?лар?ы? ??атама?ы — сибир, автор фекеренс?, ?т??емлек? тиг?нде а?лата. б?т?н т?рл? фекер ?? бар, ?а?аба? (?местные?) (ы/ир — ир??р, халы?, кешел?р; сибе/? — ?ибелг?н, с?селг?н, ерг? таратыу; ???м?-???.: ?бында тарал?ан [й?ш?г?н] кешел?р?)[3].
- Владимир Яковлевич Петрухин ??м Дмитрий Сергеевич Раевский фаразла?анса, атама К?нбайыш Себер?е? к?нья?ынан Т?нья? ?аф тауына, ? ?у?ынан Урта И?ел буйына к?сеп китк?н к?см? ??бил?л?р, савир?ар (сувар?ар) атама?ы мен?н б?йле булып сы?а[4].
?Себер? атама?ыны? бик ?ур территориялар?а таралыуы Иван Яуыз (Грозный) заманында Рус батшалы?ы яулап ал?ан себер татар?арыны? ханлы?ы баш ?ала?ы Себер атама?ы мен?н туранан-тура б?йл?нг?н. Бына Савва Есипов рус йылъя?ма?ынан (Есиповская летопись) ???кт? у?ыйы?: ?…пришед в Сибирскую землю … татарове же сего убояшася русских вой много пришествия, избегоша от града своего, иде же прежде сего быть в Сибири сибирскотатарский их городок стольный усть Тобола и Иртыша иже именуемый Сибирь, оставиша его пуста. Рустии же вои придоша и седоша в нём и утвердивше град крепко, иде же бо ныне именуемый Богоспасаемый град Тоболеск.?
XIII быуаттан башлап Себер тип халы?ты ?ына т?гел, улар й?ш?г?н бил?м?л?р?е л? атай башла?андар. Ошондай м???н?л? бындай топоним т???? XIII быуатта й?ш?г?н иран автор?арында осрай. Sebur там?аланышы и? т???? 1375 йылда т???лг?н Каталон атласында осра?ан. XV быуатта ижад ителг?н йылъя?малар?а Себер ере тип Тобол йыл?а?ыны? т?б?нге а?ымында?ы ??м урта Иртыш тир??енд?ге ер??р атал?ан.
?мм? ?Себер? ???ен геополитик м???н?л? ?улланыу И?ел (Волга) йыл?а?ынан к?нсы?ышта ят?ан б?т?н территорияларын там?алау?а ?айтып ?ала. 1570 йылда Англия королева?ы Елизавета I-г? я??ан хатында Иван Яуыз (Грозный) ??ен бына нисек ата?ан: ?Псков ?али й?н?пт?ре ??м Тверь, Чернигов, Рязань, Полоцк ер??ре кен?зе, рос… (??? ки??ге ?а?ланма?ан) ??м б?т?н Себер ер??ре ?али й?н?пт?ре?
Себер образы ??м уны? ??г?решт?ре
??г?ртерг?Айырым региональ топоним булара? Себер (Sibir, Sebir) атама?ы текслы ??м картографик сы?ана?тар?а минимум XVI быуаттан терк?лг?н (фиксируется). Был топоним ул ва?ытта Иртышты? урта а?ымында?ы сама мен?н Себер ханлы?ы территория?ына (х??ерге Р?с?й Федерация?ыны? Свердловск, Сил?бе, Т?м?н ??м Омск ?лк?л?рен?, Т?нья? ?а?а?стан ?лк?л?рен?) тап килг?н бил?м?л?р атама?ы бул?ан. XVII быуат урта?ынан был топонимды? М?ск?? д??л?те контролд? тот?ан Уралдан алып Тымы? океан?а тиклемге территорияны рус теленд? билд?л?? ?с?н ?улланылышы терк?л? (фиксируется). XVIII быуат башына Себер тиг?нд? Урал тау?арынан к?нбайышта?ы (К?нг?р ??м Соликамск ?й????ре, Вятка провинция?ы) территориялар к?? алдына кил?. Д?й?м самалап ?абул итк?нд? (примерное восприятие): ?д??л?тте? тарихи ???ген?н к?нсы?ыш?а табан а? ??л?штерелг?н территориялар?. XVIII й?? йыллы? а?а?ына ?алим-географтар ара?ында Урал тау?ары Себер?е?, шулай у? империя европа ??м азия бил?м?л?рене? к?нбайыш сиге тиг?н консенсус оформился. 1780-се йылдар?а Пермь губерния?ыны? барлы??а киле?е (сама мен?н — Р?с?й Федерация?ыны? х??ерге Свердловск ??м Пермь ?лк?л?ре территориялары) был м?сь?л?г? буталсы? керетк?н: Уралды т?би?и сик итеп ?абул ите? ?а?лан?ан, л?кин Пермь ??м Тобольск губерналарыны? административ сиге шулай у? к?м?к кешене? а?ында айырым билд?л?н? башла?ан. Шулай, XIX быуатты? беренсе ярты?ында с?й?х?тсел?р ?ыу айыр?ыста?ы Екатеринбургтан к?нбайыш?а ?Европа-Азия? билд??е, ? губерналар сигенд? тор?ан административ бер?мек билд??е (символы) Р?с?й (метрополия) ??м Себер (окраина) ара?ында?ы сик билд??е тип ?абул ител?. XIX быуат башында возникает деление Себер?е К?нбайыш Себер ??м К?нсы?ыш Себер генерал-губернаторлы?тарына б?ле? барлы??а килг?н, ??м был К?нсы?ыш ??м К?нбайыш Себер образдары популяр практика?ында ны?ын?ан. ?мм? шул у? быуат урта?ында был субрегиондар?ы? ?абул ителг?н сикт?ре л? х??ерге заман кеше?е ?с?н ????тт?н тыш ?ыма?: Себер?е? К?нбайышы — Себер ?ыр?ы??ары ?лк??е (х??ерге ?а?а?станды? к?нсы?ышын, т?нья?ын, к?нья?ын ??м ???ген бил?г?н тыш?ы идаралы?ты? административ бер?меге), ? Себер?е? К?нсы?ышы — Чукотка, Камчатка ??м Я?утстан бил?м?л?ре.
Себер?е к?? алдына килтере? етди ??г?решт?р Р?с?й империя?ыны? азия ?л?ш?нд? формалаш?ан я?ы регион образдары мен?н б?йле: Амур йыл?а?ы буйы ??м Уссурийск крайы ?ушыл?ас, совет ва?ытында уны? бер ?л?ш? бул?ан Т?нья?-К?нсы?ыш Себер?е? ??м Я?утстанды? элекке территорияларын Алы? К?нсы?ыш тип атай башла?андар; Пермь ??м Ырымбур (?ф?) губерналарыны? и?тисади ??еше XIX—XX быуаттар сигенд? (рубежында) Урал регионы формалашыу?а килтерг?н. 1920-се йылдар?а д?й?м Себер?е ??м элекке Р?с?й империя?ыны? азия ?л?ш?н х??ергес? к?? алдына ба?тырыу?ы? контурына ниге? ?алын?ан: Урал ?лк??е б?т?н Обь йыл?а?ыны? т?б?нге ?л?ш?н ??м Иртыш урта?ы буйын (?лк?не? сикт?ре х??ерге Урал федераль округыны? контурына я?ын) бил?г?н. Себер крайы Омски?ан алып Бай?ал арты административ территорияларында (уны? контур?ары х??ерге Себер федераль округына о?ша?ан) формалаш?ан. Себер ?лк?л?рен?н айырым бул?ан ?а?а? автономия?ы барлы??а киле?е уны? эсен? инг?н территориялар?ы географик ысынбарлы? итеп ?абул ите??е талап итк?н. ?у??ара? совет практика?ы (1930-80-се йй.) баш?асара? сикт?р мен?н эш итк?н: ул момент?а к?нсы?ышта формалаш?ан Урал образы тик Свердлов (1934, 1938) ??м ?ур?ан ?лк?л?рен ген? ?? эсен? индерг?н (1943), Себер?е К?нбайыш ??м К?нсы?ыш ?л?шт?рг? б?ле? кире ?айт?ан, Я?утстан статусы ?ына б?х?сле булып ?ал?ан. Бындай б?ле? ярым р?сми, с?нки, бер я?тан, был илде и?тисади райондар?а б?ле??? са?ыл?ан ??м м?кт?пт? шулай тип у?ытыл?ан, л?кин, икенсе я?тан, б?т?н бюрократик практика?а мотла? т?ь?ир ?? итм?г?н.
2000 йылда административ практика?а ??м халы? алдына сы?арыл?ан ки?лекк? Р?с?й Федерация?ыны? азия ?л?ш?нд?, сикт?ре 1920-се йылдар?а?ы совет ?ур административ бер?мект?рг? я?ын, федераль округтар т?ш?нс??е индерелг?н. Был популяр образдар?а етди т?ь?ир итте: х??ерге моментта ?ур Т?м?н ?лк??ене? бил?м?л?рен йыш ?ына Урал регионы тип атай?ар, ? Себер сикт?рен Себер округы сикт?ре тип а?латалар. Был моментта ошо м?сь?л? буйынса бер т?рл? ф?нни практика ю?, м?кт?пт? ойошторол?ан у?ытыу?а федераль округтар?а б?ле? мен?н ?традицион? и?тисади райондар?а б?ле?г? ?араш ??г?реп тора. ??р конкрет кешене? Себер?е? теге й?ки был географик образы ха?ында к??аллауы уны? белем ким?лен?н, аралашыу ?йл?н??ен?н, ??н?рен?н, зауы?ынан, с?й?си ?арашынан ??м баш?алар?ан тора.
Сикт?ре
??г?ртерг?Публицист ??м этнограф, ?Себер герграфик, этнографик ??м тарихи отношениела колония булара?? тип атал?ан фундаменталь хе?м?т авторы Николай Михайлович Ядринцев Себер?е? сикт?рен бына шулай билд?л?г?н[5]:
Себер Азияны? б?т? т?нья?ын бил?й, т?нья?та Т?нья? Бо?ло океан?а, к?нсы?ышта ул Тымы? океан?а са?лы ет?, к?нья?та сикт?ре ?ытай империя?ы мен?н, к?нья?-к?нсы?ышта Р?с?й империя?ыны? урта азия бил?м?л?ре мен?н тоташа, ? т?нья?-к?нбайышта ??м Себер?е? к?нбайышында Р?с?й?е? Европа ?л?ш?н?н Урал ?ырттары мен?н б?ленг?н.
Сибирь занимаетъ весь с?веръ Аз?и и тянется на с. до С?вернаго Ледовитаго океана, на восток? она достигаетъ до Тихаго океана, на юг? границы ея составляетъ Китайская импер?я, на ю.-в. она граничитъ съ среднеаз?атскими влад?н?ями Росс?йской импер?и, а на с?в.-запад? и на зап. Сибирь отд?лена отъ Европейской Росс?и Уральскимъ хребтомъ
Географик планда Себер Алы? К?нсы?ыштан айырым алына, был т?ш?нс?г? Урал тау?арынан алып Т?нья? Бо?ло океан?а ??м Тымы? океан?а ?ойоусы йыл?алар ?ыу айыр?ысы (Обь, Надым, Таз, Пур, Й?н?с?й, Хатанга, Лена, Индигирка, Колыма йыл?алары ??м , Чаны ??м Бай?ал к?лд?ре бассейны сикт?ренд?) й??ни К?нбайыш Себер ??м К?нсы?ыш Себер территориялары ?арай. Был осра?та географик я?тан Себерг? Т?нья? Бо?ло океан бассейнына ?ара?ан ?а?а?стан ??м Монголияны? ?ай?ы бер территорияларын да индереп була. Тарих я?ынан ?ара?анда Алы? К?нсы?ыш Себер составына индерел?; географик планда бер нис? референт ба?ма ошо ?арашта тора[6].
Себер К?нбайыш Себерг? (Ханты-Мансы автономлы ??м Ямал-Ненец автономлы округтары мен?н) Т?м?н ?лк??е, ?ур?ан ?лк??е, Новосибирск ?лк??е, Омск ?лк??е, Томск ??м Кемеров ?лк?л?ре, Алтай крайы (Алтай Республика?ы) ??м К?нсы?ыш Себерг? (Краснояр ??м Бай?ал арты край?ары, Иркутск ??м Амур ?лк?л?ре, Ха?ас, Тыва, Б?р?т ??м Саха-Я?ут Республикалары) б?лен?. Шулай у? ?ай?ы бер?? (тау ?л?ш?нд?) К?нья? Себер?е, Т?нья?-К?нсы?ыш Себер?е, Урта Себер?е билд?л?й??р.
География
??г?ртерг?== | ||
12 577 400 км2 май?аны булып (Алы? К?нсы?ышты индерм?йс? — 10 000 000 км2 тир??е), Себер Р?с?й территория?ыны? 73,56 % я?ынын т?шкил ит?, хатта Алы? К?нсы?ышты алма?анда ла, уны? территория?ы донъяла Р?с?й??н ?ала д??м?ле буйынса икенсе урын бил?г?н Канаданан ?урыра?. Т?п т?би?и ?лк?л?ре — К?нбайыш Себер, К?нсы?ыш Себер, Урта Себер, Бай?ал к?ле буйы, Бай?ал к?ле арты, Т?нья?-К?нсы?ыш Себер ??м К?нья? Себер тау?ары (Алтай, Саян тау?ары).
Себер?е? и? эре йыл?алары — Й?н?с?й, Обь, Ангара, Иртыш, Лена, Амур. И? эре к?лд?ре — Бай?ал, Таймыр ??м ?бс?-Нур.
Миллионлы ?алалар: Новосибирск, Омск, Красноярск. И? эре ?алалар: Т?м?н, Барнаул, Иркутск, Новокузнецк, Томск, Кемерово, Улан-Удэ.
Себер?е? эске континенталь н?кт?л?ре — Катунь тау ?ырттарында урынлаш?ан Белуха тауы (4509 м), (Алтай тау?ары (Таулы Алтай), ? Алы? К?нсы?ышты и??пл???? — Камчатка ярымутрауында урынлаш?ан Ключевская Сопка вулканы (4835 м).
- Географик тикшерене???р
Себер?е? т??ге карта?ы 1671 йылда т???лг?н. Беренсе (1725—1730) ??м Икенсе Камчатка (1733—1741) экспедициялары — ?ара?ы?: Витус Ионассен Беринг.
Шулай у? ?ара?ы?: Себер?е ??м у?а сикт?ш территориялар ??м ди?ге???р ?йр?не?се Р?с?й ерги??р??рен ??м ди?ге? с?й?х?тсел?р тура?ында
|
- Витус Ионассен Беринг
- Семён Иванович Дежнёв
- Игнатий Михайлович Милованов
- Николай Гаврилович Спафарий
- Алексей Ильич Чириков
- Ричард Карлович Маак
- Павел Иванович Небольсин
- Иван (Ян) Дементьевич Черский
- Владимир Клавдиевич Арсеньев
- Фома Матвеевич Августивич
Себер регионын тикшере? мен?н шулай у? сит илд?р с?й?х?тсел?ре л? ш???лл?нг?н:
- Ио?анн Эбергард Фишер
- Жан Шапп д’Отрош
- Ио?анн Георг
Хал?ы
??г?ртерг?2002 йылда у??арыл?ан Б?т? Р?с?й халы? и??бен алыу м??л?м?тт?ре буйынса, Р?с?й Федерация?ыны? ?с Федераль округында — Урал федераль округы, Себер федераль округы, Алы? К?нсы?ыш федераль округы — д?й?м ал?анда ~ 39,13 миллион кеше й?ш?й, был Р?с?й Федерация?ы хал?ыны? 26,96 % т?шкил ит?.
Уралды и??пл?м?г?нд?, Себер ??м Алы? К?нсы?ыш территория?ында 26,144 млн кеше й?ш?й (Свердловск ??м Сил?бе ?лк?л?рене? к?пмелер ?л?ш? Себер территория?ына ин?), ??м был РФ хал?ыны? д?й?м ?аныны? 18,3 % т?шкил ит?. Шулай итеп, Себер ??м Алы? К?нсы?ыш хал?ыны? уртаса ты?ы?лы?ы 1 км2-?а 2 кеше.
Демография институтыны? (ГУ-ВШЭ) ?2020 Стратегия?ы? эшк?рте?е сикт?ренд? ??ерл?нг?н ?Р?с?й ??ешенд? миграция? докладында ?у??ы 20 йыл эсенд? (1990 йылдан 2010 йыл?а са?лы) Себер ??м Алы? К?нсы?ыш хал?ы 2 миллион кешег? к?мег?н[8]. К?пселеген был Р?с?й Федерация?ыны? к?нбайыш ??м ???к ?л?ш?н? эске миграция мен?н б?йл?нг?н.
Я?ын арала Р?с?й хал?ыны? себер бил?м?л?рен?н к?нбайыш?а миграция?ында бер?й ??г?реш булыр тиг?н ?м?т ю? ??м, мо?айын, мобиллеге мен?н айырылып тор?ан хе?м?т ресурсы булып тор?ан й?шт?р ?л?ш? ?ы??арыу с?б?пле, халы?ты? ???ем миграция?ы тик 2025 йыл?а 9 % к?ме?е бар, тип фаразлай Демография институты (ГУ-ВШЭ) ?алимдары[8]. Себер?е? 29 ?ала?ында халы? ?аны 100 ме? кешен?н арты?[9].
- Халы? ?аны 200 ме? кешен?н арты? бул?ан себер ?алалары
|
|
|
Норильск ??м Прокопьевск ?алалары, депопуляция с?б?пле, исемлект?н т?ш?п ?ал?ан.
Себер?е? а?аба хал?ы
??г?ртерг?Себер — халы? а? й?ш?г?н территория, л?кин бында тарихи осор?ар?ан бирле т?рл? тел т?рк?м?н? ?ара?ан халы? в?килд?ре й?ш?г?н. ?ай?ы бер и??пл????р буйынса подсчётам[17][18], XVI быуат а?а?ына — XVII быуат башына Себер ??м Алы? К?нсы?ыш территория?ында 200 ме?г? я?ын кеше й?ш?г?н.
Б?т?н Р?с?й халы? и??бен алыу м??л?м?тен? ярашлы (2010), Р?с?й Федерация?ыны? б?т?н территория?ында й?ш?г?н а?аба халы?тар?ы? ?аны т?б?нд?гес? ба?алана:
Т?р?к халы?тары |
Монгол халы?тары |
Самодий халы?тары |
Чукотка-камчат- ка телд?ре |
Й?н?с?й телд?ре | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Я?уттар | 478 100 | Буряттар | 461 389 | Ненецтар | 44 640 | Чукчалар | 15 908 | Кеттар | 1 492 | ||||
Тывалар | 263 934 | Тунгусо-маньчжур халы?тары |
Селькуптар | 4 249 | Коряктар | 8 743 | |||||||
Ха?астар | 72 959 | Эвенктар | 38 396 | Сойоттар | 3 579 | Ительменд?р | 3 180 | ||||||
Алтай?ар | 70 800 | Эвендар | 21 830 | Нганасандар | 834 | Чувандар | 1 087 | ||||||
Шор?ар | 12 888 | Нанай?ар | 12 160 | Эндар | 237 | Алютор?ар | 40 | ||||||
Долгандар | 7 885 | Ульчтар | 2 913 | Финн-у?ыр халы?тары |
Керектар | 4 | |||||||
Себер татар?ары |
6 779 | Удэгей?ар | 1 657 | Ханттар | 30 943 | Эскимос-алеут- халы?тары | |||||||
Телеуттар | 2 643 | Орочтар | 686 | Мансылар | 12 269 | Эскимостар | 1 738 | ||||||
Тофалар?ар | 761 | Негидалдар | 567 | Син-тибет халы?тары |
Алеуттар | 482 | |||||||
Чулымдар | 355 | Ороктар | 346 | Таздар | 276 | Нивхтар | 5 162 |
Флора?ы ??м фауна?ы
??г?ртерг?Себер бик к?п т?рл? зона ??м интразона ландшафттарына эй?, ??м был урынды? хайуандар донъя?ы т?рл?л?г?н? ??м улар?ы? ?анына т?ь?ир итм?йенс? ?алмай. Себер ландшафттарыны? ??р бере?ен? теге й?ки был д?р?ж?л? ??енс?лекле хайуандар ??м ??емлект?р донъя?ы хас.
Р?с?й?е? ?ы?ыл китабына т?б?нд?ге ?ош т?р??ре индерелг?н[19]:
- ?ара торна
- А? башлы сип (?л?к?? мен?н ту?ланыусы йырт?ыс ?ош, б?рк?тт?р ?аил??ен?н)
- Ту?а?а? (дрофа, к?нсы?ыш-себер подвиды)
- К?с?г?н (могильник, ?ош)
- Сапсан (ыласындар ?аил??ен?н)
- Би?г?л?к, ?ар?а? ту?а?а? (стрепет, ??емлек мен?н ту?ланыусы к?см? ?ош)
- К?кресу?ыш к?й?лд? (тонкоклювый кроншнеп, ?а?лы? ?ошо)
??тим?р??р:
- Алы? К?нсы?ыш леопарды
- Даурия терпе?е (?ола?сан терпе)
- Осло ?ола? яр?анат (остроухая ночница)
- Йыл?а ?ондо?о, к?нбайыш себер подвиды
- Амур юлбары?ы
- Ал?ы Азия леопарды
- Ирбис-бес?й (???к Азия тау?арында й?ш??се эре бес?й т?р?)
??емлект?р[20]:
- Бай?ал елб???ге, елб?г?йе (ветреница байкальская, ?л?н)
- Кеск?й мегадения
- Эре с?ск?ле ... (башмачок крупноцветковый)
Тарихы
??г?ртерг?Борон?о период (б. э. т. VIII быуаттан — б. э. V быуатына са?лы)
??г?ртерг?Себер территория?ында Хунну, Таншихая империя?ы ке?ек т?р?к, чжурджен ??м монгол халы?тарыны? д??л?тт?ре бул?аны билд?ле.
Урта быуаттар периоды (б. э. V — XV быуаттары)
??г?ртерг?Себер территория?ында кешелек тарихында билд?лелек ал?ан ?ур империялар барлы??а килг?н — Б?й?к Т?р?к ?а?анаты (5 — 8 быуаттар) ??м Сы??ы? хан империя?ы (13-14 быуаттар). Был д??л?тт?р?е? и? ю?ары ??еше периодында (576 йыл) — Т?р?к ?а?анаты ?с?н т?р?кт?р К?нсы?ышта ?ытай?ы яулап ал?ан ??м К?нбайышта, ?ырымда, Византия армия?ын ?ыйрат?анда, ? к?нья?та А? ?унндар?ы (Эфталиттар?ы) ю? итеп, Сасанид Иранын буй?ондор?ан осор?а Себер тулы?ынса шул д??л?тт?р?е? составында бул?ан. 13 быуатта Сы??ы? хан, монгол ??м т?р?к халы?тарын берл?штереп, 576 йыл?ы т?р?к ?а?анаты батырлы?ын ?абатла?ан. 607 йылда, К?нсы?ыш Т?р?к ?а?анаты власть башына т?р?к армия?ы башында ?ытай?а е?е?се сифатында ба?ып инг?н Себер хан (Шибир-хан Т?р?к-шад) килг?н.
Рустар?ы? Себерг? ?теп ине?е бик борон?о д??ер??рг? барып тоташ?аны ки? билд?ле. Новгородлылар?ы? IX быуатта у? А? ди?ге???н Югор шары бо?а?ына са?лы ??м унан да ары, Кар ди?ге?ен? са?лы, бар?аны тарихсылар?а билд?ле. Бындай ди?ге? с?й?х?тт?ре тура?ында?ы йылъя?ма м??л?м?т 1032 йыл?а ?айтып ?ала, ??м был рус тарихнам??енд? Себер тарихыны? башы булып ?анала. Артабан?ы д??ер??р??, Югор шарына ?имм?тле тирел?р алып ?айтыу ма?сатында, новгородлылар регуляр р??ешт? й??????р ойоштор?ан. Новгородлы Андрий?ы? 1139 йылда, сау?а ма?саты мен?н, Обь йыл?а?ы буй?арына й???п барыуы ??м унан ?имм?тле й?нлек тирел?ре тей?лг?н ?ур й?к алып ?айтыуы тура?ында т??ге и?к? алыу ?а билд?ле. Обь йыл?а?ы тама?ында рус сау?аг?р??ре, ?? тауар?арын себер й?нлек тирел?рен? алмаштырып, сау?а (торг) ойоштор?ан рус тора? пункты (поселение) ла бул?ан. Айырым ал?анда, ?алим Кызласов Леонид Романович ?Себер?е? борон?о ?алалары? хе?м?тенд? XII — XIII быуат баштарында рус сау?аг?р??рене? ва?ыты-ва?ыты мен?н Себерг?, Й?н?с?й йыл?а?ына, ?ыр?ы? ?а?анаты ?алаларына са?лы [21] ?теп инг?нлеге тура?ында я??ан. Профессор Кызласов ра?лауынса, урта быуаттар Себерене? (ул са?та М?ск?? Русе составында, ?лбитт?, булма?ан) т?п сау?а ???кт?ре булып б?г?нг? к?нг? килеп етм?г?н, ю?ал?ан Грустина ??м Серпонов ?алалары бул?ан.[22].
XV—XVII быуаттар
??г?ртерг?1483 йылда Иван III ?ушыуы буйынса м?ск?? ??ыу караптары ??ск?рене?? (?судовой рати?) К?нбайыш Себерг? ?ур походы ойошторола. Пельм (Свердловск ?лк??е Гарин районы) эрг??енд? вогулдар?ы (мансы) ?ыйратып, ??ск?р Тобол ?ушылды?ы Тавда йыл?а?ы, ?у?ынан Тура ??м Иртыш йыл?алары буйлап, Иртышты? Обь йыл?а?ына ?ой?ан ерен? тиклем барып етк?н. Был поход ????мт??енд? вогул кен?зд?рене? Б?й?к М?ск?? кен?злеген?н вассал бойондоро?лоло?о барлы??а килг?н ??м Иван III Б?й?к Югор кен?зе, Кондин ??м Обдор кен?зе тиг?н титулдар?а лайы? бул?ан[23].
Алтын Ур?а тар?ал?ас, 1495 йылдар тир??енд?, урында?ы Тайбу? кен?з то?омдары – тайбу?индар ??м сы??ы?сылар н??елен?н бул?ан М?х?мм?т Шейбани хан то?омдары – шейбанидтар ара?ында власть ?с?н даими к?р?ш бар?ан бил?м?л?р?? Себер ханлы?ы барлы??а килг?н. 1555 йылда Себер ханлы?ы Рус батшалы?ы составына инг?н — тайбу?ин ырыуы хакимдары Едигер хан ??м уны? ту?аны Бекбулат Иван Яуыз (Грозный) батша?а подданлы??а алыуын ?тенеп м?р?ж???т итк?н ??м уны? ризалы?ын ал?ас, ?имм?тле тирел?р мен?н я?а? т?л?й башлай (?р?сми властар?, я?а? йый?ан ??м Себер ханлы?ында к?пмелер ва?ыт дауамында ????рен баш?а бер т?рл? л? к?р??тм?г?н).
1563 йылда ?зб?к хакимыны? улы — шейбанид К?сем хан — д??л?т т??к?релеше ойоштор?ан ??м власт?а килг?н. Баштара? ул Р?с?й д??л?те мен?н вассаллы? м?н?с?б?тт?рен? таян?ан, л?кин 1572 йылда, ?ырым ханлы?ы хакимыны? М?ск??г? поход ойоштор?аны мен?н фай?аланып, ул был м?н?с?б?тт?р?е ??г?н ??м Рус батшалы?ына ?аршы х?рби х?р?к?т башла?ан.
1581 йылда Ермак Тимофей улы ет?кселегенд? 800 казактан тор?ан отряд К?нбайыш Себерг? поход?а й?н?лг?н. 1582 йылды? 26 октябренд? отрядом отряды Себер ханлы?ы баш ?ала?ы Искер ?ала?ын яулап ал?ан. 1583 йылда Ермак отрядына 300—400 ?у?ышсы?ы мен?н кен?зд?р Болховский ??м Глухов ?ушыл?ан. 1585 йылда урында?ы кешел?р?е? казактар лагерына ??ж?м ите?е ????мт??енд?, Ермак, йыл?а?а батып, ??л?к бул?ан; Себерг? ?ур булма?ан ??ск?ре мен?н воеводалар Василий Сукин, Иван Мясной килг?н. Улар, Чинги-Тур?а килеп етк?с, 1586 йылда Т?м?н ?ала?ына ниге? ?ал?андар. 1585 йылда воевода Мансуров Иртыш йыл?а?ы буйында А? Ур?а территория?ында ?аласы??а ниге? ?ал?ан. 1591 йылда кен?з Кольцов-Мосальский К?сем ханды? ??ск?рен тулы?ынса ?ыйрат?ан. Тап Рус батшалы?ы осоронда Себер?е ??л?штере? башлан?ан, ?ала-??л??л?р: Т?м?н (1586), Тобольск (1587), Берёзово (Ханты-Мансы автономлы округ) Берёзов ??м Сор?от (1593), Тара (1594), Мангазея (1601), Томск (1604), Кузнецк (х??ер Новокузнецк) (1618), Красноярск (1628) т???лг?н.
Я?ы ер??р?е ??л?штере?
??г?ртерг?К?п кен? тикшерене?сел?р фекеренс?, башлан?ыс ??л?штере? осоронда (XVI—XVII быуаттар?а) Себер??, К?нья? далалары ке?ек, Р?с?й хал?ы а? й?ш?г?н — т??ге юл ?алыусылар (первопроходцы) ултыра? тормош?а яра?лы ер??рг? килг?нд?р ??м территориялар?а ны?ын?андар (закрепляли). Рус подданныйлы?ын ?абул итк?н ??бил?л?рг? улар?ы ?у?ышсан к?ршел?р??н ?а?лау ??м т?л?нг?н я?а? д??м?лен к?мете? в????? итк?н. Урында?ы абориген халы?, а? ?анлы бул?а ла, о?айлы ва?ыт эсенд? рустар?ан ?ан буйынса к?бер?к бул?ан (рустар тип т??ге юл ?алыусылар?ы, д?р???р?ге, казактар?ы ата?андар), ?мм? улар?ы? ?оралы ла, т?жриб?ле ??ск?ре ??м х?рби начальниктары ла булма?ан.
Бил?г?н территориялар?ы ??л?штере??е? ??м ны?ыныу?ы? ниге?е булып острогтар система?ы — артабан?ы экспансия база?ы булып хе?м?т итк?н ны?ытыл?ан тора? пункттар тор?ан. Шул ва?ытта, б?йл?неш булма?анлы?тан (м???л?н, Обь буйынан М?ск??г? са?лы бер нис? ай барыр?а к?р?к бул?ан, ??м ??т??ен? б?йл?неште йыл ?йл?н??е дауам ите? м?мкин булма?ан) Р?с?й?е? Себер?е ??л?штере?е Б?й?к Себер ?ыу юлы, й??ни Тобол, Иртыш, Обь, Й?н?с?й йыл?алары аша алып барыл?ан. Р?с?й мен?н даими б?йл?неш ю?лы?тан, урында?ы воеводалар ?ур влас?а эй? бул?андар ??м йыш ?ына башбашта?лы?тар ?ыл?ан, шуны? ????мт??енд? острог гарнизондары баш к?т?рг?н. Бер нис? воевода вазифа?ынан т?ш?р?лг?н, ?мм? ?у?ынан баш к?т?ре?ел?р ?аты яза?а тарттырыл?ан. Рустар?ы? т?п ма?саты ?имм?тле тире (соболь) бул?ан, буй?ондорол?ан ??бил?л?р ?имм?тле тире мен?н я?а? т?л?рг? тейеш бул?ан. Воеводалар?а я?а? т?л??сел?рг? ?аты талаптар т?гел, я?ымлы м?н?с?б?тт? булыр?а” (обходиться с ясачными ласково, а не неволею и не жесточью.) тиг?н к?р??тм? бирелг?н[24] Я?а? батша?а хе?м?т ите? тип ?анал?ан, ??м уны т?л??се “?али й?н?пт?рен?н т?л??” (государево жалованье) — балта, быс?ы, эн?, ту?ыма ал?ан. Воеводалар я?а? кешел?рен казактар ??м с?н???тсел?р (промышленниктар) башбашта?лы?ынан я?лар?а тейеш бул?ан. ??м?лд?, к?п воеводалар я?а?ты батша ?а?на?ына ?ына т?гел, ??енекен? л? йый?ан. Ниге??? улар?ы? ?ом?о?ло?о ар?а?ында а?аба халы? баш к?т?рг?н ??м острогтар?а, монастыр?ар?а ??м баш?а рустар й?ш?г?н тора? пункттарына ??ж?м итк?нд?р. Т??ге к?сеп киле?сел?р артынан ??л?штере??е? ьа?ы бер тул?ыны — Себерг? кр??ти?нд?р?е к?сере? д??л?т инициатива?ы мен?н баш?арыл?ан, с?нки острог гарнизондары а?ы?-т?лекк? мохтаж бул?ан, ? уны килтере? ?с?н юл булма?ан. Кр??ти?нд?р, урында?ы халы?ты? ??ж?мен?н, т?рл? юлба?ар?ар?ан ?а?ланыу ма?сатында острогтар эрг??ен? килеп ултыр?ан. Бына шулай, ?у??ара? себер ?алалары булып китк?н, беренсе ?ур тора? пункттар барлы??а килг?н. Бил?м?л?р?е ??л?штерг?нд? а?аба халы?ты? м?нф???тт?ре и??пк? алын?ан.
Кр??ти?нд?р “тик буш урындар?а ?ына ултырыр?а, ? я?а? бил?м??ен? эй? булма??а тейеш, (? кемд?р) я?а? кешел?рене? бил?м?л?рен талай, ?амсы мен?н ?у?тырып, ?аты язалар?а” (?селиться только на порозжих местах, а ясачных угодий не имать, [а тех, кто] у ясачных людей угодья пустошает, сбивати долой и бить кнутом нещадно.?)[25]
XVI быуатта Себер Илсе (Посол) приказы тарафынан идара ителг?н, 1596—1599 йылдар?а себер эшт?ре мен?н дьяк Варфоломей Иванов чете [26], ? 1599 йылдан — ?азан ?арайы Приказы . 1615 йылда уны? составында, 1637 йылда ?? аллы административ бер?мекк? б?ленеп сы??ан, махсус Себер приказы барлы??а килг?н. Ул 1763 йыл?а са?лы себер эшт?ре мен?н ш???лл?нг?н.[27]. ?у??ара? Себер, хатта Себер?? й?ш?п т? ?арама?ан, ? ер??р мен?н идара ите??е ????рене? уполномоченный?арына тапшырып ?уй?ан, т???йенл?нг?н генерал-губернатор?ар тарафынан идара ителг?н[28]. XIX быуат башында Н. А. Бестужев Себер?е колония т?гел, ? ?Р?с?й халы?тары ??л?штерг?н колониаль ил? тиг?н. Декабрист Гавриил Степанович Батеньков ?? заманында?ы Себер?е, унда кешел?р?е? а? й?ш??ен? ??м уны? т?би?и сеймал ресурстары эксплуатацияланыуына к?р??теп, типик колония тип ата?ан[29]. Михаил Михайлович Сперанский инициатива?ы буйынса, Себер мен?н идара ите??е ??г?рте?г? й?н?лтелг?н Себер Уложение?ы ?абул ителг?н.
1795 йылда 595 ме? р??из й?не и??пл?нг?н (1200 ме? тир??е кеше). 1840 йылда Тобольск ??м Томск губерналарында 1294,7 ме? кеше й?ш?г?н, шулар ара?ында 67,4 ме? ??рг?нг? о?атыл?ан кеше. 1845—1855 йылдар?а, 1843 йылды? 8 апреленд?ге Себер?е ??л?штере? мен?н б?йле кр??ти?нд?р?е к?сере??е ойоштороу тура?ында?ы Бойоро?она ярашлы, 90,6 ме? кр??ти?н к?ск?н. XIX быуат урта?ында себер ?лк?сел?ре (сибирское областничество), айырым ал?анда, Николай Михайлович Ядринцев ?Себер колония булара?? тиг?н ентекле монография я??ан[5]. Крепостной хо?у? б?т?р?лг?нд?н (отмена) ?у?, бында ирекле ер??р бул?анлы?тан, Себерг? ер?е? кр??ти?нд?р к?серел? башлай. Халы? ?аны Себер?? бигер?к т? ?алтын лихорадка?ы? тиг?н периодта арт?ан. Халы? ?аны ??рг?нг? еб?релг?нд?р ??м каторжандар и??бен? арт?ан — шулай, XIX быуат дауамында Себерг? 1 миллион?а я?ын кеше еб?релг?н[30]. Халы? ?аны арт?а ла, XIX быуат а?а?ында Себер ?аман да Р?с?й?е? баш?а ?л?ш?н? етерлек интегрирланма?ан бул?ан, ??м был фактты замандаштар я?шы а?ла?ан. Шулай, 1885 йылда Григорий Николаевич Потанин: ?Ысынлап та, был ике рус территорияларында идара ите? система?ында бер??млек урынлаштырып, Себер?е Европа Р?с?йе мен?н бер б?т?нг? килтере? — был Себер?е тулы?ынса рус илен? ??м бе??е? д??л?т организмыны? органик ?л?ш?н? ?йл?ндере??е? и? т??ге ихтыяжы? тип я??ан[28].
XX быуат
??г?ртерг?- 1918 йылды? июнен?н сентябрен? са?лы — совет власын ?олатыу ??м Себер республика?ы ??м Ва?ытлы Себер х?к?м?те (Вологодского) т???лг?н. 1920 йылдан 1921 йыл?а са?лы большевиктар идара итк?н Себер?е? административ ???ге Омск ?ала?ы бул?ан, л?кин ?у??ара? уны? функциялары я?ында?ы Новониколаевск (Новосибирск) ?ала?ына к?ск?н[31].
XXI быуат
??г?ртерг?2010 йыл?а ?арата Себер?е? ?с ?ала?ы — Томск, Енисейск ??м Иркутск — ?тарихи тора?? тиг?н р?сми статус?а эй?[32]. Элегер?к тарихи тора? статусына эй? бул?ан Красноярск был д?р?ж??ен 2010 йылда ю?алтты[33].
Ресурстар ??м с?н???т
??г?ртерг?Себер ресурстар?а бай, ??м уны? территория?ында: д?й?м р?с?й ?ур?аш ??м платина запастарыны? 85 %, к?мер ??м молибденды? 80 %, никелде? 71 %, нефтте? (ер майыны?) 89 %, газды? 95 %, ба?ыр?ы? 69 %, к?м?шт?? 44 % ??м алтынды? 40 % туплан?ан[34].
И?тисады
??г?ртерг?Геологтар фекере буйынса, Себер ??м Алы? К?нсы?ыш ер ?уйынында тулы?ынса ?йр?нелм?г?н и? киткес к?п фай?алы т?би??т байлы?тар ята[35][36]. М???л?н, ?Газпром? ААЙ-ы р?сми сайтында?ы м???л?л? былай тиелг?н:
?К?нсы?ыш Себер ??м Алы? К?нсы?ыш Р?с?й Федерация?ыны? 60 % бил?й. К?нсы?ыш ?оро ер??ренд?ге газды? суммар ресурсы 52,4 трлн м3 , шельфты? — 14,9 трлн м3 т?шкил ит?. Шуны? мен?н берг?, регионда?ы газ потенциалыны? геологик я?тан ?йр?неле?е сикт?н тыш т?б?н ??м ?оро ер ?с?н 7,3 % ??м шельф ?с?н 6 % т?шкил ит?…?[37].
С?й?с?те
??г?ртерг?1850-се йылдар урта?ында — XX быуат башында себер интеллигенция?ы ара?ында ??идаралы?ты ки??йте?г? й?н?лтелг?н й?м???т-с?й?си а?ым эш итк?н. Был х?р?к?т СССР тар?ал?андан ?у? я?ынан терге?елг?н.[38][39]
Экология?ы
??г?ртерг?Р?с?й?е? экологик я?тан и? бысра? ?алаларыны? (и? ?ур?ынысын, Норильск ?ала?ын индереп) к?пселеге Себер?? урынлаш?ан. Регионды? алты ?ала?ы — Новокузнецк, Ангарск, Омск, Красноярск, Братск ??м Новосибирск — атмосфера?а ташланмалар?ы 12 миллионлы М?ск?? ?ала?ынан к?бер?к сы?ара. Экологик неблагополучиены? т?п с?б?бе — 1950—1960-сы йылдар?ан себер ?алаларында гигант ?бысра?? производстволар — металлургия, йылылы? энергетика?ы, целлюлоза с?н???тен - урынлаштырыу. 1970-се йылдар?ан у? регион ?алаларында т??лекк? уртаса 3,7 тонна с?н???т ?алды?тары б?ленеп сы?а ине, са?ыштырыу ?с?н - Р?с?й?е? ???к ?алаларында т??леген? 0,7 тонна выбросов[40]. ?мм? Себер?е? с?н???т ???кт?рен?н алы? байта? ?л?ш?нд? я?шы экологик обстановка ?а?лана, ??м был регион т?би??тене? к?п ?л?ш? тейелм?г?н булыуына б?йле.
Портал ?Сибирь? | |
Сибирь Вики???лект? | |
Сибирь Вики???мт?л? | |
Сибирь Викикитапханала | |
Сибирь Викимилект? | |
Сибирь Викия?ылы?тар?а | |
Сибирь Викигид |
(Росстат м??л?м?тт?ре буйынса, ме??р тоннала)[41] | ||
---|---|---|
?ала | 2000 йыл | 2010 йыл |
Норильск | 2149,1 | 1923,9 |
Новокузнецк | 544,5 | 301,1 |
Ангарск | 132,4 | 207,4 |
Омск | 198,1 | 198,2 |
Красноярск | 145,7 | 148,6 |
Братск | 120,7 | 116,2 |
Новосибирск | 100,8 | 101,7 |
Иркутск | 56,3 | 65,5 |
Барнаул | 81,0 | 55,6 |
Кемерово | 68,4 | 54,9 |
Чита | 59,5 | 41,4 |
Томск | 17,0 | 35,7 |
Шелехов | 28,4 | 33,3 |
Бийск | 39,7 | 28,4 |
Усолье-Сибирское | 37,1 | 26,0 |
Улан-Удэ | 29,7 | 25,5 |
Абакан | 9,8 | 11,6 |
Кызыл | 15,6 | 5,8 |
Шулай у? ?ара?ы?
??г?ртерг?- Р?с?й?е? Азия ?л?ш?
- К?нсы?ыш Себер
- Р?с?й?е? Алы? К?нсы?ышы
- К?нбайыш Себер
- Себер халы?тарыны? телд?ре
И?к?рм?л?р
??г?ртерг????би?т
??г?ртерг?- Хади Атласи. История Сибири
- Габдельбар Файзрахманов. Взаимоотношения Сибирского и Казанского ханств 2017 йыл 12 март архивлан?ан.
- Сибирская советская энциклопедия, тт. 1—4. Новосибирск, 1929—1932.
- Историческая энциклопедия Сибири: в 3 т. / Гл. ред. В. А. Ламин. Новосибирск: Ист. наследие Сибири, 2009.
- Словцов П. А. История Сибири. От Ермака до Екатерины II. М., 2006. 512 с — ISBN 5-9533-1139-7
- И. Супоницкая. Колонизация земель: Сибирь и американский Запад (вторая половина XIX в.) 2017 йыл 13 ?инуар архивлан?ан. // Одиссей: Человек в истории. — М.: Наука, 1989, с. 219—240
- Р. Маак. Путешествие на Амур, совершенное по распоряжению Сибирского отдела Императорского Русского географического общества в 1855 году. — СПб., 1859. — 578 с., 1 л. ил.
- Фишер И. Е. Сибирская история с самого открытия Сибири до завоевания сей земли российским оружием, сочиненная на немецком языке и в собрании Академическом читанная членом Санкт-Петербургской Академии наук и Профессором древностей и истории, так же членом исторического Геттинского собрания Иоганном Ебергардом Фишером. — Санкт-Петербург: при Императорской Академии наук, 1774. — [2], 631 с.; 2 л. карт.
- Сибирь на wikiway.com
- Шишкин В. И. Государственное управление Сибирью в конце XIX — первой трети XX в. // Власть и общество в Сибири в XX веке. Сб. науч. статей / Науч. ред. В. И. Шишкин. Новосибирск, 2010. С. 3-36.
- Шишкин В. И. На путях реформ // Сибирь в лицах. Новосибирск: ИНФОЛИО-пресс, ?МАСС-МЕДИА-ЦЕНТР?, 2001. С. 86-107.
- Dyaryusz wi?zienia moskiewskiego miast i miejsc spisany przez Adama Kamieńskiego. // Warta. Ksi??ka zbiorowa ofiarowana ksi?dzu Franciszkowi Bа?yńskiemu proboszczowi przy ko?ciele ?w. Wojciecha w Poznaniu na Jubileusz 50-letniego kap?aństwa w dniu 23. kwietnia 1874. оd jego przyjaciól i wielbicieli. (S popiersiem Jubilara.). W Poznaniu. 1874. S. 378—388. (пол.)
- Alan Wood (ed.), The History of Siberia: From Russian Conquest to Revolution. London, Routledge, 1991.
- Steven G. Marks, Road to Power: The Trans-Siberian Railroad and the Colonization of Asian Russia, 1850—1917. London, I.B. Tauris, 1991.
- James Forsyth, A History of the Peoples of Siberia: Russia’s North Asian Colony, 1581—1990. Cambridge, Cambridge University Press, 1994.
- Nicholas B. Breyfogle, Abby Schrader and Willard Sunderland (eds), Peopling the Russian Periphery: Borderland Colonization in Eurasian history. London, Routledge, 2007.
- Igor V. Naumov, The History of Siberia. Edited by David Collins. London, Routledge, 2009 (Routledge Studies in the History of Russia and Eastern Europe).
- Информационный портал о Сибири — Сибирь-Инфо.рф: описание регионов СФО, достопримечательности, сибирские новости
?ылтанмалар
??г?ртерг?- Сибирь // Брокгауз ??м Ефронды? энциклопедик ???леге: 86 томда (82 т. ??м 4 ??т?м? том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Сибирский Федеральный округ в деталях — сибирь-инфо.рф
Категория:Себер Категория:Алы? К?нсы?ыш тарихы Категория:Р?с?й география?ы
- ↑ Географическая энциклопедия. Сибирь .
- ↑ Сибирк — сайт о Сибири
- ↑ В. Софронов Тобольский хронограф, ч.1, Новосибирск, 1993
- ↑ Петрухин, Раевский, 2004, с. 198
- ↑ 5,0 5,1 Ядринцев Н. М. Сибирь как колония в географическом, этнографическом и историческом отношении / Под ред. Н. Н. Покровского. — 3-е изд. — Новосибирск: НИЦ "Сибирский хронограф", 2003. — 556 с. — ISBN 5-87550-007-7.
- ↑ Сибирь // Брокгауз ??м Ефронды? энциклопедик ???леге: 86 томда (82 т. ??м 4 ??т?м? том). — СПб., 1890—1907. (рус.); ?Географический очерк страны?. Цитата: ?Под именем С. в обширном смысле этого слова понимаются все азиатские владения России, за исключением Закавказья, Закаспийской обл. и Туркестана?.
- ↑ Народная энциклопедия городов и регионов России ?Мой Город?
- ↑ 8,0 8,1 Население Сибири и Дальнего Востока сократилось за 20 лет на 2 млн человек — исследование 2014 йыл 17 октябрь архивлан?ан.
- ↑ Данные Росстата на 1.1.2008 2016 йыл 5 декабрь архивлан?ан.
- ↑ Численность населения по муниципальным районам и городским округам Новосибирской области на 1 января 2016 года и в среднем за 2015 год . Дата обращения: 19 март 2016. Архивировано 19 март 2016 года.
- ↑ Численность населения Омской области (на 1 января 2016 года; тысяч человек) . Дата обращения: 4 апрель 2016. Архивировано 4 апрель 2016 года.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по муниципальным образованиям Красноярского края на 1 января 2016 года . Дата обращения: 3 апрель 2016. Архивировано 3 апрель 2016 года.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 13,6 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года . Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 6 август 2015 года.
- ↑ Предварительная оценка численности постоянного населения Томской области на 1 января 2016 года . Дата обращения: 3 февраль 2016. Архивировано 3 февраль 2016 года.
- ↑ Численность населения муниципальных образований Кемеровской области на начало года . Дата обращения: 2 апрель 2016. Архивировано 2 апрель 2016 года.
- ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
- ↑ Никитин Н. И. Сибирская эпопея XVII века: Начало освоения Сибири русскими людьми. — М.: Наука, 1987. — С. 7.
- ↑ Скобелев С. Г. Демография коренных народов Сибири в XVII—XX вв. Колебания численности и их причины // Сибирская заимка. — 2002. — № 3.
- ↑ Красная книга России
- ↑ Редкие растения Сибири и Дальнего Востока 2019 йыл 22 май архивлан?ан.
- ↑ А. Буровский, Д. Верхотуров. Покорение Сибири: Мифы и реальность .
- ↑ Кызласов Л.Р. Загадка Грустины и Серпонова, торговых городов средневековой Сибири .
- ↑ Каргалов В. В. Московские воеводы XVI—XVII вв.
- ↑ Шерстова Л. И. Русские и аборигены Южной Сибири: евразийская основа этнокультурных контактов // Сибирский плавильный котёл: социально-демографические процессы в Северной Азии XVI — начала XX века. Новосибирск: Сибирский Хронограф, 2004
- ↑ Клеандрова В. М., Колобов Б. В., Кутьина Г. А. и др. Законодательство Петра I. М.: Юрид. Лит., 1997, с. 423.
- ↑ Гаврила Успенский. ?Опыт повествования о древностях русских?. Харьков, 1818 стр. 309
- ↑ Образование, структура и штаты Сибирского приказа XVII века
- ↑ 28,0 28,1 Г. Н. Потанин. Завоевание и освоение Сибири
- ↑ М. В. Шиловский. Роль государства в развитии производительных сил Сибири во второй половине XIX — начале XX века: к постановке проблемы 2012 йыл 30 ?инуар архивлан?ан.
- ↑ Искитимский лагерь. Вместо предисловия
- ↑ Соскин В. Л., Буторина В. П., Посадков А. Л. Партийное руководство развитием художественной культуры Сибири (1917—1928 гг.) // Художественная культура и интеллигенция Сибири (1917—1945 гг.). — Новосибирск: Наука, 1984. С. 3—42.
- ↑ Приказ N 418/339 "Об утверждении перечня исторических поселений" . Министерство культуры Российской Федерации, Министерство регионального развития Российской Федерации (29 июль 2010). Дата обращения: 7 март 2012.
- ↑ Приказ Министерства культуры Российской Федерации, Министерства регионального развития Российской Федерации от 29 июля 2010 г. N 418/339 г. Москва "Об утверждении перечня …
- ↑ Сибирь. Инфо — ?Географическое положение, население Сибири?
- ↑ Реферат на сайте Allbest.Ru: ?Западносибирская низменность, Восточная Сибирь и Дальний Восток?.
- ↑ Доклад на сайте Bestreferat.ru: ?Природные ресурсы России?.
- ↑ Статья на официальном сайте ОАО ?Газпром?: ?Восточная газовая программа: Потенциал Дальнего Востока и Восточной Сибири? 2010 йыл 8 декабрь архивлан?ан. (недоступная ссылка с 18-05-2013 (4461 день) — история).
- ↑ Головко В. В. Социал. Т. 1. Начала социогармоники. - Томск, 2007 // XX быуатты? 90-сы йылдарынан башлап ?ай?ы бер а?ыл эй?л?ре ??м с?й?см?нд?р Р?с?й?е? административ баш ?ала?ын, ??ен сарыф итк?н ??м Р?с?йг? т?гел, ? ??е ?с?н ген? эшл?г?н М?ск????н - илде? географик ???ге бул?ан - К?нбайыш Себер?е? к?нья?ына к?ере? тура?ында ??? алып бара. Был т???л?шк?, транспорт?а, элемт?г? ?. б. заказдар?а юл асыр ??м ??ене? артынан Себер?е ген? т?гел, ? б?т?н илде? ??ешен ал?а ?тартыр?. Был идея кеск?й ген? ?арзан? я?ы баш ?аланы картала Новосибирск – Томск – Кемерово ?алалары сигенд? т???рг? т??дим итк?н В.В. Головко хе?м?тт?ренд? и? ?ур ниге?л?нешк? эй?// Управление общественными и экономическими системами. Орел, 2009. № 1. .
- ↑ Головко В. В. Не будь на то Господней воли: Научная публицистика в жанре фельетона, порой памфлета. - Томск, 2012. - 66 с. // Управление общественными и экономическими системами. Орел, 2012. № 1]. .
- ↑ Идеология чистого города .
- ↑ Выбросы в атмосферу загрязняющих веществ от стационарных источников . 2016 йыл 4 март архивлан?ан.