男人梦到蛇预示着什么| 肝内多发低密度影是什么意思| 为什么小孩子有白头发| 舌头有裂痕是什么原因| 虱子长什么样子| 人参果是什么季节的| 男生为什么喜欢摸胸| 2017什么年| 为什么会偏头痛| 安属于五行属什么| 皮肤镜能检查出什么| 童养媳什么意思| 一个火一个旦读什么字| 什么的红烧肉| 中秋节的习俗是什么| 支气管哮喘吃什么药| 长相厮守是什么意思| 大黄和芒硝混合外敷有什么作用| 宝宝吃什么鱼比较好| 什么是皮疹| 交界性心律是什么意思| 胎盘长什么样子图片| 白茶有什么功效| 谷氨酰基转移酶高是什么原因| 什么是指标到校| 直肠肿物是什么意思| 脓毒血症是什么原因引起的| 为什么不想上班| 横死是什么意思| 吃什么能降血压| 七月八号是什么星座| 蓝姓是什么民族| 入伏天是什么意思| 阳春三月是什么意思| 拔智齿后吃什么恢复快| 脑供血不足吃点什么药| 滔滔不绝的绝是什么意思| 血小板低会引发什么病| 茶叶含有什么成分| 吃什么降胆固醇最快| 中指戴戒指什么意思| 毓读什么| 紫外线过敏吃什么药| 支原体吃什么药| 赘是什么意思| jeep是什么意思| 6月30日是什么节日| 什么是穿堂风| 梦到别人怀孕了是什么意思| 人才辈出是什么意思| 九月二十五是什么星座| 梦见摘水果是什么意思| 蛋白质阴性是什么意思| 牙周炎吃什么药最有效| 头顶出汗是什么原因| 蹲久了站起来头晕是什么原因| 体重用什么单位| 信阳毛尖属于什么茶| 司法警察是做什么的| camper是什么牌子| 名创优品是卖什么的| 属猪男配什么属相最好| 满天星的花语是什么| 顽疾是什么意思| 肥什么拱门成语| 什么人容易得脑梗| 为什么不能踩死蜈蚣| 经常打屁是什么原因| 明前茶什么意思| 水命中什么水命最好| 吃什么长胎快| 霸王硬上弓什么意思| 精神病的前兆是什么| 三湖慈鲷可以和什么鱼混养| 985学校是什么意思| 地中海贫血是什么| 3月6号是什么星座| 旻字五行属什么| 小孩个子矮小吃什么促进生长发育| 丙肝吃什么药| rap什么意思| 手脚麻木吃什么药最管用| 黑裙配什么颜色的上衣| 四月四号是什么星座| 通奸是什么意思| mtd是什么意思| 什么叫流年| 土土心念什么| 7月15什么星座| 海水是什么颜色的| dp是什么| 聪明是什么意思| 浅绿色是什么颜色| a型血和b型血生的孩子是什么血型| 舌苔厚白应该吃什么| 镜检白细胞高是什么原因| 雪芽是什么茶| 孩子容易出汗是什么原因| 你害怕什么| 眼球出血是什么原因引起的| 臻字五行属什么| 睡几个小时就醒了是什么原因| 为什么当兵| 氟康唑治什么妇科炎症| 女人小便出血是什么原因| 今年43岁属什么| 什么叫匝道| 嘴唇发紫是什么原因| 手串什么材料的最好| 黛力新是什么药| 什么补铁| 公务员五行属什么| 去湿气吃什么药| 牙龈一直出血是什么原因| 吃什么能安神助睡眠| 5月13日什么星座| 怀孕为什么会引起甲亢| 唏嘘什么意思| 收放自如是什么意思| 股骨头坏死什么症状| 急性化脓性扁桃体炎吃什么药| 宁属于五行属什么| 1989年属蛇是什么命| 尿是什么味道| 蚊子最怕什么东西| 什么补钙效果最好| 现在有什么水果| 迪卡侬属于什么档次| 微白蛋白高是什么情况| 蟑螂喜欢什么环境| 鸡骨草有什么功效| 人棉是什么面料| 眉心长痘是什么原因| 一厢情愿是什么生肖| 牙疼吃什么消炎药最好| 巡视组组长什么级别| 大眼角痒用什么眼药水| 晟这个字念什么| 酉是什么生肖| 双子座男生喜欢什么样的女生| 什么减肥最快不反弹| 梦见坟墓是什么预兆| 嗓子哑了吃什么药好| 海凉粉是什么做的| 真菌是什么原因引起的| 9月14号什么星座| 包皮过长有什么影响| 湿疹是因为什么原因引起的| 额头上长斑是什么原因造成的| 为什么总是做噩梦| 胎盘位于前壁是什么意思| 为什么晚上不能剪指甲| 8.2号是什么星座| 高粱是什么颜色| 为什么会晕血| 长智齿一般什么年龄| 文胸是什么| 钓黑鱼用什么饵最好| 甯字五行属什么| 梦见到处都是蛇预示着什么| 宫内小囊是什么意思| 9月19日是什么星座| 腋下出汗多是什么原因| 什么是三伏贴| 康熙是乾隆的什么人| 儿童用什么洗发水好| 额是什么意思| 苦涩是什么意思| 解脲支原体是什么| 自然色是什么颜色| vans什么意思| 为什么屁多| 肾积水有什么症状| 甲状腺结节不能吃什么东西| 吃山药有什么好处和坏处| 体重除以身高的平方是什么指数| 葛根是什么植物的根| 尿潜血十一是什么意思| 梦到捡钱是什么意思| 胆疼是什么原因| 强回声斑块是什么意思| 双鱼座女和什么星座最配| 测怀孕什么时候最准| 壁虎是什么动物| 三个山是什么字| 湿疹是什么病| 没主见是什么意思| 换手率高说明什么| 吃过饭后就想拉大便是什么原因| 羊肉和什么菜包饺子好吃| 糖尿病不能吃什么水果| 小孩磨牙缺什么| 二手房是什么意思| 梦见山体滑坡是什么意思| 突然长胖很多是什么原因| 巨蟹座与什么星座最配| 中午12点到1点是什么时辰| 做一半就软了是什么原因| 脚踝韧带拉伤吃什么| 猕猴桃是什么季节的水果| 例假血是黑色的是什么原因| 矗读什么| 什么叫相向而行| 头痛吃什么药| 安络血又叫什么名| 手经常出汗是什么原因| 球蛋白偏高是什么意思| 胰腺疼吃什么药| pp材质和ppsu材质有什么区别| 琥珀色是什么颜色| 侏罗纪是什么意思| 老鼠爱吃什么| 五行缺木是什么意思| 高烧后拉稀说明什么| 胎盘是什么| 1120是什么星座| 目是什么单位| 6s是什么| 今天是什么月| 火牙是什么原因引起的| 感冒流鼻涕吃什么药| 输卵管堵塞什么症状| 全自动洗衣机不排水是什么原因| 胖脸女人适合什么发型| 夜晚咳嗽是什么原因| 什么在千里| 贝加台念什么| 内热吃什么药| 被舔是什么感觉| 红蜘蛛是什么虫| 10月出生是什么星座| 过敏性咳嗽吃什么药| q是什么意思| 右手大拇指抖动是什么原因| 脚常抽筋是什么原因| 00年是什么命| 梦见自己洗头发是什么意思| 吃杨梅有什么好处和功效| 心里烦躁是什么原因| 一个月一个元念什么| 女士内裤用什么洗最好| 地贫有什么症状| 羊肉炖什么| 什么牌子的沐浴露好| 大雄宝殿是什么意思| 青梅煮酒什么意思| 无菌性前列腺炎吃什么药效果好| 虫见读什么| 台风什么时候走| resp是什么意思| 吃鱼油有什么好处| 脚环肿是什么原因引起的| 藏茶属于什么茶| 夜盲症是什么意思| 出类拔萃是什么意思| 10.21是什么星座| 脚气挂什么科| 什么家欢乐| 什么是编外人员| 达芬奇发明了什么| 2012年属什么生肖| 验尿能检查出什么| 荨麻疹可以吃什么食物| 耳鸣吃什么药好| 百度

婴儿车上扶梯危机重重 这位爸爸算是长了教训

百度 无党派人士代表郭雷也作了发言。

Себер — К?нбайыштан Урал тау?ары мен?н, к?нсы?ыштан — Р?с?й?е? Алы? К?нсы?ыш т?б?кт?ре, т?нья?тан — Т?нья? Бо?ло океан, к?нья?тан — Р?с?йг? сикт?ш д??л?тт?р (?а?а?стан, Монголия, ?ытай) мен?н сикл?нг?н Евразияны?[1] т?нья?-к?нсы?ыш ?л?ш?нд?ге бик ?ур географик т?б?к.

…… Себер федераль округы 5,1 млн км2 (РФ территория?ыны? ~30.09 % бил?й) Географик т?ш?нс? булара? Себер 9,8 млн км2 (РФ территория?ыны? ~57.01 %) ...... Р?с?й?е? Азия ?л?ш?13,1 млн км2 (РФ территория?ыны? ~76.69 %)

Х??ерге заманда Себер ???е, ?а?и?? булара?, алда атал?ан географик сикт?р??ге Р?с?й Федерация?ыны? территория?ы тип ?абул ител?, ? тарихи т?ш?нс? булара?, ??ене? й?йр?п ят?ан сикт?ре эсен? Себер ??ене? эсен? ?а?а?станды? т?нья?-к?нсы?ышын ??м тотош Р?с?й?е? Алы? К?нсы?ышын да ал?ан.

Себер К?нбайыш Себерг? ??м К?нсы?ыш Себерг? б?лен?, ?ай?ы са?та К?нья? Себер (таулы ?л?ш?нд?), Т?нья?-К?нсы?ыш Себер ??м Урта Себер тиг?н т?ш?нс?л?р ?? ?улланыла. Р?с?й составына XVI—XVII быуаттар?а инг?н. Географик Себер май?аны — 9,8 млн км2 (Р?с?й территория?ыны? 57 % я?ыны).

Географик Себер сикт?ренд? й?ш?г?н халы? ?аны — 24 757 359 кеше (2016).

Этимология?ы

??г?ртерг?
Себер ???ене? ?йтелеше

?Себер? ???е килеп сы?ышыны? бер нис? фаразы бар. Алтай телд?ре т?рк?м?н? б?йле фараздар:

  1. ?Сибэр/чибэр? — ?матур? м???н??ен а?лат?ан т?р?к (баш?орттар/татар?ар) ???е. М???л?н, Сыбарк?л к?лене? атама?ы татар телен?н т?ржем? итк?нд? ?сиб?р (матур) к?л? тиг?нде а?лата. Борон?о т?р?кт?р?? Шибир тиг?н исем тарал?ан бул?ан, м???л?н, б. э. VII быуатында й?ш?г?н ??м ?ытай?ы? Суй династия?ын ?ыйрат?ан ата?лы ?а?ан Шибир-хан Т?р?к-шадты ?ына и?к? алайы?. Шулай у? т?р?к телд?ренд? (атап ?йтк?нд?, татар теленд?) ?Себер(?)? тиг?н, ??епере??(?мести?), ?буран (?епертм? буран)? тиг?нде а?лат?ан ??? бар, шулай итеп ?Себер? ???м?-??? ?Буран? тиг?нде л? а?латыуы бик м?мкин.
  2. ?Шибир? — ?айынлы?, шырлы? (?уйы урман) ба??ан ?а?лы?лы урын тиг?нде а?лат?ан монгол ???е. Сы??ы? хан д??еренд? монголдар тайганы? урман-дала мен?н сикт?ш ?л?ш?н шулай тип ата?ан тиг?н фараз бар[2].

Нинд?й бул?а ла этник т?рк?м мен?н б?йле фараздар (улар б?т?нл?й этимология?а ?а?ылмай тип и??пл?н?, л?кин ихтималлы?ы м?мкин тип фаразлана):

  1. Зоя Яковлевна Бояршинова фаразы буйынса, был термин, теле ?ай?ы т?рк?мг? ?ара?аны бик б?х?сле бул?ан сиртя (?сипыр?) этник т?рк?м? исемен?н алын?ан тип ?анала. ?у??ара? ул х??ерге Тобольск районында, Иртыш йыл?а?ы буйында й?ш?г?н т?р?к т?рк?м?н? ?арата ?улланыла башла?ан.
  2. Вячеслав Юрьевич Софронов фаразы буйынса, б?г?нг? к?нд? себер татар?ары тип й?р?т?лг?н т?р?к телле этник т?рк?м мен?н б?йл?рг? м?мкин. ?лар?ы? ??атама?ы — сибир, автор фекеренс?, ?т??емлек? тиг?нде а?лата. б?т?н т?рл? фекер ?? бар, ?а?аба? (?местные?) (ы/ир — ир??р, халы?, кешел?р; сибе/? — ?ибелг?н, с?селг?н, ерг? таратыу; ???м?-???.: ?бында тарал?ан [й?ш?г?н] кешел?р?)[3].
  3. Владимир Яковлевич Петрухин ??м Дмитрий Сергеевич Раевский фаразла?анса, атама К?нбайыш Себер?е? к?нья?ынан Т?нья? ?аф тауына, ? ?у?ынан Урта И?ел буйына к?сеп китк?н к?см? ??бил?л?р, савир?ар (сувар?ар) атама?ы мен?н б?йле булып сы?а[4].

?Себер? атама?ыны? бик ?ур территориялар?а таралыуы Иван Яуыз (Грозный) заманында Рус батшалы?ы яулап ал?ан себер татар?арыны? ханлы?ы баш ?ала?ы Себер атама?ы мен?н туранан-тура б?йл?нг?н. Бына Савва Есипов рус йылъя?ма?ынан (Есиповская летопись) ???кт? у?ыйы?: ?…пришед в Сибирскую землю … татарове же сего убояшася русских вой много пришествия, избегоша от града своего, иде же прежде сего быть в Сибири сибирскотатарский их городок стольный усть Тобола и Иртыша иже именуемый Сибирь, оставиша его пуста. Рустии же вои придоша и седоша в нём и утвердивше град крепко, иде же бо ныне именуемый Богоспасаемый град Тоболеск.?

XIII быуаттан башлап Себер тип халы?ты ?ына т?гел, улар й?ш?г?н бил?м?л?р?е л? атай башла?андар. Ошондай м???н?л? бындай топоним т???? XIII быуатта й?ш?г?н иран автор?арында осрай. Sebur там?аланышы и? т???? 1375 йылда т???лг?н Каталон атласында осра?ан. XV быуатта ижад ителг?н йылъя?малар?а Себер ере тип Тобол йыл?а?ыны? т?б?нге а?ымында?ы ??м урта Иртыш тир??енд?ге ер??р атал?ан.

?мм? ?Себер? ???ен геополитик м???н?л? ?улланыу И?ел (Волга) йыл?а?ынан к?нсы?ышта ят?ан б?т?н территорияларын там?алау?а ?айтып ?ала. 1570 йылда Англия королева?ы Елизавета I-г? я??ан хатында Иван Яуыз (Грозный) ??ен бына нисек ата?ан: ?Псков ?али й?н?пт?ре ??м Тверь, Чернигов, Рязань, Полоцк ер??ре кен?зе, рос… (??? ки??ге ?а?ланма?ан) ??м б?т?н Себер ер??ре ?али й?н?пт?ре?

Себер образы ??м уны? ??г?решт?ре

??г?ртерг?

Айырым региональ топоним булара? Себер (Sibir, Sebir) атама?ы текслы ??м картографик сы?ана?тар?а минимум XVI быуаттан терк?лг?н (фиксируется). Был топоним ул ва?ытта Иртышты? урта а?ымында?ы сама мен?н Себер ханлы?ы территория?ына (х??ерге Р?с?й Федерация?ыны? Свердловск, Сил?бе, Т?м?н ??м Омск ?лк?л?рен?, Т?нья? ?а?а?стан ?лк?л?рен?) тап килг?н бил?м?л?р атама?ы бул?ан. XVII быуат урта?ынан был топонимды? М?ск?? д??л?те контролд? тот?ан Уралдан алып Тымы? океан?а тиклемге территорияны рус теленд? билд?л?? ?с?н ?улланылышы терк?л? (фиксируется). XVIII быуат башына Себер тиг?нд? Урал тау?арынан к?нбайышта?ы (К?нг?р ??м Соликамск ?й????ре, Вятка провинция?ы) территориялар к?? алдына кил?. Д?й?м самалап ?абул итк?нд? (примерное восприятие): ?д??л?тте? тарихи ???ген?н к?нсы?ыш?а табан а? ??л?штерелг?н территориялар?. XVIII й?? йыллы? а?а?ына ?алим-географтар ара?ында Урал тау?ары Себер?е?, шулай у? империя европа ??м азия бил?м?л?рене? к?нбайыш сиге тиг?н консенсус оформился. 1780-се йылдар?а Пермь губерния?ыны? барлы??а киле?е (сама мен?н — Р?с?й Федерация?ыны? х??ерге Свердловск ??м Пермь ?лк?л?ре территориялары) был м?сь?л?г? буталсы? керетк?н: Уралды т?би?и сик итеп ?абул ите? ?а?лан?ан, л?кин Пермь ??м Тобольск губерналарыны? административ сиге шулай у? к?м?к кешене? а?ында айырым билд?л?н? башла?ан. Шулай, XIX быуатты? беренсе ярты?ында с?й?х?тсел?р ?ыу айыр?ыста?ы Екатеринбургтан к?нбайыш?а ?Европа-Азия? билд??е, ? губерналар сигенд? тор?ан административ бер?мек билд??е (символы) Р?с?й (метрополия) ??м Себер (окраина) ара?ында?ы сик билд??е тип ?абул ител?. XIX быуат башында возникает деление Себер?е К?нбайыш Себер ??м К?нсы?ыш Себер генерал-губернаторлы?тарына б?ле? барлы??а килг?н, ??м был К?нсы?ыш ??м К?нбайыш Себер образдары популяр практика?ында ны?ын?ан. ?мм? шул у? быуат урта?ында был субрегиондар?ы? ?абул ителг?н сикт?ре л? х??ерге заман кеше?е ?с?н ????тт?н тыш ?ыма?: Себер?е? К?нбайышы — Себер ?ыр?ы??ары ?лк??е (х??ерге ?а?а?станды? к?нсы?ышын, т?нья?ын, к?нья?ын ??м ???ген бил?г?н тыш?ы идаралы?ты? административ бер?меге), ? Себер?е? К?нсы?ышы — Чукотка, Камчатка ??м Я?утстан бил?м?л?ре.

Себер?е к?? алдына килтере? етди ??г?решт?р Р?с?й империя?ыны? азия ?л?ш?нд? формалаш?ан я?ы регион образдары мен?н б?йле: Амур йыл?а?ы буйы ??м Уссурийск крайы ?ушыл?ас, совет ва?ытында уны? бер ?л?ш? бул?ан Т?нья?-К?нсы?ыш Себер?е? ??м Я?утстанды? элекке территорияларын Алы? К?нсы?ыш тип атай башла?андар; Пермь ??м Ырымбур (?ф?) губерналарыны? и?тисади ??еше XIX—XX быуаттар сигенд? (рубежында) Урал регионы формалашыу?а килтерг?н. 1920-се йылдар?а д?й?м Себер?е ??м элекке Р?с?й империя?ыны? азия ?л?ш?н х??ергес? к?? алдына ба?тырыу?ы? контурына ниге? ?алын?ан: Урал ?лк??е б?т?н Обь йыл?а?ыны? т?б?нге ?л?ш?н ??м Иртыш урта?ы буйын (?лк?не? сикт?ре х??ерге Урал федераль округыны? контурына я?ын) бил?г?н. Себер крайы Омски?ан алып Бай?ал арты административ территорияларында (уны? контур?ары х??ерге Себер федераль округына о?ша?ан) формалаш?ан. Себер ?лк?л?рен?н айырым бул?ан ?а?а? автономия?ы барлы??а киле?е уны? эсен? инг?н территориялар?ы географик ысынбарлы? итеп ?абул ите??е талап итк?н. ?у??ара? совет практика?ы (1930-80-се йй.) баш?асара? сикт?р мен?н эш итк?н: ул момент?а к?нсы?ышта формалаш?ан Урал образы тик Свердлов (1934, 1938) ??м ?ур?ан ?лк?л?рен ген? ?? эсен? индерг?н (1943), Себер?е К?нбайыш ??м К?нсы?ыш ?л?шт?рг? б?ле? кире ?айт?ан, Я?утстан статусы ?ына б?х?сле булып ?ал?ан. Бындай б?ле? ярым р?сми, с?нки, бер я?тан, был илде и?тисади райондар?а б?ле??? са?ыл?ан ??м м?кт?пт? шулай тип у?ытыл?ан, л?кин, икенсе я?тан, б?т?н бюрократик практика?а мотла? т?ь?ир ?? итм?г?н.

2000 йылда административ практика?а ??м халы? алдына сы?арыл?ан ки?лекк? Р?с?й Федерация?ыны? азия ?л?ш?нд?, сикт?ре 1920-се йылдар?а?ы совет ?ур административ бер?мект?рг? я?ын, федераль округтар т?ш?нс??е индерелг?н. Был популяр образдар?а етди т?ь?ир итте: х??ерге моментта ?ур Т?м?н ?лк??ене? бил?м?л?рен йыш ?ына Урал регионы тип атай?ар, ? Себер сикт?рен Себер округы сикт?ре тип а?латалар. Был моментта ошо м?сь?л? буйынса бер т?рл? ф?нни практика ю?, м?кт?пт? ойошторол?ан у?ытыу?а федераль округтар?а б?ле? мен?н ?традицион? и?тисади райондар?а б?ле?г? ?араш ??г?реп тора. ??р конкрет кешене? Себер?е? теге й?ки был географик образы ха?ында к??аллауы уны? белем ким?лен?н, аралашыу ?йл?н??ен?н, ??н?рен?н, зауы?ынан, с?й?си ?арашынан ??м баш?алар?ан тора.

Сикт?ре

??г?ртерг?

Публицист ??м этнограф, ?Себер герграфик, этнографик ??м тарихи отношениела колония булара?? тип атал?ан фундаменталь хе?м?т авторы Николай Михайлович Ядринцев Себер?е? сикт?рен бына шулай билд?л?г?н[5]:

Себер Азияны? б?т? т?нья?ын бил?й, т?нья?та Т?нья? Бо?ло океан?а, к?нсы?ышта ул Тымы? океан?а са?лы ет?, к?нья?та сикт?ре ?ытай империя?ы мен?н, к?нья?-к?нсы?ышта Р?с?й империя?ыны? урта азия бил?м?л?ре мен?н тоташа, ? т?нья?-к?нбайышта ??м Себер?е? к?нбайышында Р?с?й?е? Европа ?л?ш?н?н Урал ?ырттары мен?н б?ленг?н.
Сибирь занимаетъ весь с?веръ Аз?и и тянется на с. до С?вернаго Ледовитаго океана, на восток? она достигаетъ до Тихаго океана, на юг? границы ея составляетъ Китайская импер?я, на ю.-в. она граничитъ съ среднеаз?атскими влад?н?ями Росс?йской импер?и, а на с?в.-запад? и на зап. Сибирь отд?лена отъ Европейской Росс?и Уральскимъ хребтомъ
 
Хабаровский ?ала?ында Амур йыл?а?ы яр буйы

Географик планда Себер Алы? К?нсы?ыштан айырым алына, был т?ш?нс?г? Урал тау?арынан алып Т?нья? Бо?ло океан?а ??м Тымы? океан?а ?ойоусы йыл?алар ?ыу айыр?ысы (Обь, Надым, Таз, Пур, Й?н?с?й, Хатанга, Лена, Индигирка, Колыма йыл?алары ??м , Чаны ??м Бай?ал к?лд?ре бассейны сикт?ренд?) й??ни К?нбайыш Себер ??м К?нсы?ыш Себер территориялары ?арай. Был осра?та географик я?тан Себерг? Т?нья? Бо?ло океан бассейнына ?ара?ан ?а?а?стан ??м Монголияны? ?ай?ы бер территорияларын да индереп була. Тарих я?ынан ?ара?анда Алы? К?нсы?ыш Себер составына индерел?; географик планда бер нис? референт ба?ма ошо ?арашта тора[6].

Себер К?нбайыш Себерг? (Ханты-Мансы автономлы ??м Ямал-Ненец автономлы округтары мен?н) Т?м?н ?лк??е, ?ур?ан ?лк??е, Новосибирск ?лк??е, Омск ?лк??е, Томск ??м Кемеров ?лк?л?ре, Алтай крайы (Алтай Республика?ы) ??м К?нсы?ыш Себерг? (Краснояр ??м Бай?ал арты край?ары, Иркутск ??м Амур ?лк?л?ре, Ха?ас, Тыва, Б?р?т ??м Саха-Я?ут Республикалары) б?лен?. Шулай у? ?ай?ы бер?? (тау ?л?ш?нд?) К?нья? Себер?е, Т?нья?-К?нсы?ыш Себер?е, Урта Себер?е билд?л?й??р.

География

??г?ртерг?
      ==
     
 
К?нбайыш Себер тиге?леге
 
Т?нья?-К?нсы?ыш Себер (Магадан ?лк??е)

12 577 400 км2 май?аны булып (Алы? К?нсы?ышты индерм?йс? — 10 000 000 км2 тир??е), Себер Р?с?й территория?ыны? 73,56 % я?ынын т?шкил ит?, хатта Алы? К?нсы?ышты алма?анда ла, уны? территория?ы донъяла Р?с?й??н ?ала д??м?ле буйынса икенсе урын бил?г?н Канаданан ?урыра?. Т?п т?би?и ?лк?л?ре — К?нбайыш Себер, К?нсы?ыш Себер, Урта Себер, Бай?ал к?ле буйы, Бай?ал к?ле арты, Т?нья?-К?нсы?ыш Себер ??м К?нья? Себер тау?ары (Алтай, Саян тау?ары).

Себер?е? и? эре йыл?алары — Й?н?с?й, Обь, Ангара, Иртыш, Лена, Амур. И? эре к?лд?ре — Бай?ал, Таймыр ??м ?бс?-Нур.

Миллионлы ?алалар: Новосибирск, Омск, Красноярск. И? эре ?алалар: Т?м?н, Барнаул, Иркутск, Новокузнецк, Томск, Кемерово, Улан-Удэ.

Себер?е? эске континенталь н?кт?л?ре — Катунь тау ?ырттарында урынлаш?ан Белуха тауы (4509 м), (Алтай тау?ары (Таулы Алтай), ? Алы? К?нсы?ышты и??пл???? — Камчатка ярымутрауында урынлаш?ан Ключевская Сопка вулканы (4835 м).

Географик тикшерене???р

Себер?е? т??ге карта?ы 1671 йылда т???лг?н. Беренсе (1725—1730) ??м Икенсе Камчатка (1733—1741) экспедициялары — ?ара?ы?: Витус Ионассен Беринг.

Шулай у? ?ара?ы?: Себер?е ??м у?а сикт?ш территориялар ??м ди?ге???р ?йр?не?се Р?с?й ерги??р??рен ??м ди?ге? с?й?х?тсел?р тура?ында

 
Ян Черский
  • Витус Ионассен Беринг
  • Семён Иванович Дежнёв
  • Игнатий Михайлович Милованов
  • Николай Гаврилович Спафарий
  • Алексей Ильич Чириков
  • Ричард Карлович Маак
  • Павел Иванович Небольсин
  • Иван (Ян) Дементьевич Черский
  • Владимир Клавдиевич Арсеньев
  • Фома Матвеевич Августивич

Себер регионын тикшере? мен?н шулай у? сит илд?р с?й?х?тсел?ре л? ш???лл?нг?н:

  • Ио?анн Эбергард Фишер
  • Жан Шапп д’Отрош
  • Ио?анн Георг
 
Себер?е? и? эре ?алалары хал?ы ?аны ??е?е динамика?ы, 2008 й. Н??ек ?ы?ы?тар — халы? ?аны 150—350 ме?; уртаса ?ы?ы?тар — халы? ?аны 500—600 ме?; ?алын ?ы?ы?тар — халы? ?аны 950—1400 ме?[7]

2002 йылда у??арыл?ан Б?т? Р?с?й халы? и??бен алыу м??л?м?тт?ре буйынса, Р?с?й Федерация?ыны? ?с Федераль округында — Урал федераль округы, Себер федераль округы, Алы? К?нсы?ыш федераль округы — д?й?м ал?анда ~ 39,13 миллион кеше й?ш?й, был Р?с?й Федерация?ы хал?ыны? 26,96 % т?шкил ит?.

Уралды и??пл?м?г?нд?, Себер ??м Алы? К?нсы?ыш территория?ында 26,144 млн кеше й?ш?й (Свердловск ??м Сил?бе ?лк?л?рене? к?пмелер ?л?ш? Себер территория?ына ин?), ??м был РФ хал?ыны? д?й?м ?аныны? 18,3 % т?шкил ит?. Шулай итеп, Себер ??м Алы? К?нсы?ыш хал?ыны? уртаса ты?ы?лы?ы 1 км2-?а 2 кеше.

Демография институтыны? (ГУ-ВШЭ) ?2020 Стратегия?ы? эшк?рте?е сикт?ренд? ??ерл?нг?н ?Р?с?й ??ешенд? миграция? докладында ?у??ы 20 йыл эсенд? (1990 йылдан 2010 йыл?а са?лы) Себер ??м Алы? К?нсы?ыш хал?ы 2 миллион кешег? к?мег?н[8]. К?пселеген был Р?с?й Федерация?ыны? к?нбайыш ??м ???к ?л?ш?н? эске миграция мен?н б?йл?нг?н.

Я?ын арала Р?с?й хал?ыны? себер бил?м?л?рен?н к?нбайыш?а миграция?ында бер?й ??г?реш булыр тиг?н ?м?т ю? ??м, мо?айын, мобиллеге мен?н айырылып тор?ан хе?м?т ресурсы булып тор?ан й?шт?р ?л?ш? ?ы??арыу с?б?пле, халы?ты? ???ем миграция?ы тик 2025 йыл?а 9 % к?ме?е бар, тип фаразлай Демография институты (ГУ-ВШЭ) ?алимдары[8]. Себер?е? 29 ?ала?ында халы? ?аны 100 ме? кешен?н арты?[9].

Халы? ?аны 200 ме? кешен?н арты? бул?ан себер ?алалары
Новосибирск 1 584 138[10]
Омск 1 178 100[11]
Красноярск 1 066 934[12]
Т?м?н 697 037[13]
Иркутск 620 099[13]
Томск 569 428[14]
Кемерово 553 076[15]
Новокузнецк 551 253[16]
Улан-Удэ 426 650[13]
Сор?от 340 845[13]
Чита 339 453[13]
Якутск 299 169[13]
Нижневартовск 268 456[13]
Братск 234 147[16]
Ангарск 226 776[16]
Бийск 203 826[16]

Норильск ??м Прокопьевск ?алалары, депопуляция с?б?пле, исемлект?н т?ш?п ?ал?ан.

Себер?е? а?аба хал?ы

??г?ртерг?
 
XVI быуатта Себер хал?ы

Себер — халы? а? й?ш?г?н территория, л?кин бында тарихи осор?ар?ан бирле т?рл? тел т?рк?м?н? ?ара?ан халы? в?килд?ре й?ш?г?н. ?ай?ы бер и??пл????р буйынса подсчётам[17][18], XVI быуат а?а?ына — XVII быуат башына Себер ??м Алы? К?нсы?ыш территория?ында 200 ме?г? я?ын кеше й?ш?г?н.

Б?т?н Р?с?й халы? и??бен алыу м??л?м?тен? ярашлы (2010), Р?с?й Федерация?ыны? б?т?н территория?ында й?ш?г?н а?аба халы?тар?ы? ?аны т?б?нд?гес? ба?алана:

Т?р?к
халы?тары
Монгол
халы?тары
Самодий
халы?тары
Чукотка-камчат-
ка телд?ре
Й?н?с?й
телд?ре
Я?уттар 478 100 Буряттар 461 389 Ненецтар 44 640 Чукчалар 15 908 Кеттар 1 492
Тывалар 263 934 Тунгусо-маньчжур
халы?тары
Селькуптар 4 249 Коряктар 8 743
Ха?астар 72 959 Эвенктар 38 396 Сойоттар 3 579 Ительменд?р 3 180
Алтай?ар 70 800 Эвендар 21 830 Нганасандар 834 Чувандар 1 087
Шор?ар 12 888 Нанай?ар 12 160 Эндар 237 Алютор?ар 40
Долгандар 7 885 Ульчтар 2 913 Финн-у?ыр
халы?тары
Керектар 4
Себер
татар?ары
6 779 Удэгей?ар 1 657 Ханттар 30 943 Эскимос-алеут-
халы?тары
Телеуттар 2 643 Орочтар 686 Мансылар 12 269 Эскимостар 1 738
Тофалар?ар 761 Негидалдар 567 Син-тибет
халы?тары
Алеуттар 482
Чулымдар 355 Ороктар 346 Таздар 276 Нивхтар 5 162

Флора?ы ??м фауна?ы

??г?ртерг?
 
Тайга
 
Амур юлбары?ы

Себер бик к?п т?рл? зона ??м интразона ландшафттарына эй?, ??м был урынды? хайуандар донъя?ы т?рл?л?г?н? ??м улар?ы? ?анына т?ь?ир итм?йенс? ?алмай. Себер ландшафттарыны? ??р бере?ен? теге й?ки был д?р?ж?л? ??енс?лекле хайуандар ??м ??емлект?р донъя?ы хас.

Р?с?й?е? ?ы?ыл китабына т?б?нд?ге ?ош т?р??ре индерелг?н[19]:

  • ?ара торна
  • А? башлы сип (?л?к?? мен?н ту?ланыусы йырт?ыс ?ош, б?рк?тт?р ?аил??ен?н)
  • Ту?а?а? (дрофа, к?нсы?ыш-себер подвиды)
  • К?с?г?н (могильник, ?ош)
  • Сапсан (ыласындар ?аил??ен?н)
  • Би?г?л?к, ?ар?а? ту?а?а? (стрепет, ??емлек мен?н ту?ланыусы к?см? ?ош)
  • К?кресу?ыш к?й?лд? (тонкоклювый кроншнеп, ?а?лы? ?ошо)

??тим?р??р:

  • Алы? К?нсы?ыш леопарды
  • Даурия терпе?е (?ола?сан терпе)
  • Осло ?ола? яр?анат (остроухая ночница)
  • Йыл?а ?ондо?о, к?нбайыш себер подвиды
  • Амур юлбары?ы
  • Ал?ы Азия леопарды
  • Ирбис-бес?й (???к Азия тау?арында й?ш??се эре бес?й т?р?)

??емлект?р[20]:

  • Бай?ал елб???ге, елб?г?йе (ветреница байкальская, ?л?н)
  • Кеск?й мегадения
  • Эре с?ск?ле ... (башмачок крупноцветковый)

Тарихы

??г?ртерг?

Борон?о период (б. э. т. VIII быуаттан — б. э. V быуатына са?лы)

??г?ртерг?

Себер территория?ында Хунну, Таншихая империя?ы ке?ек т?р?к, чжурджен ??м монгол халы?тарыны? д??л?тт?ре бул?аны билд?ле.

Урта быуаттар периоды (б. э. V — XV быуаттары)

??г?ртерг?

Себер территория?ында кешелек тарихында билд?лелек ал?ан ?ур империялар барлы??а килг?н — Б?й?к Т?р?к ?а?анаты (5 — 8 быуаттар) ??м Сы??ы? хан империя?ы (13-14 быуаттар). Был д??л?тт?р?е? и? ю?ары ??еше периодында (576 йыл) — Т?р?к ?а?анаты ?с?н т?р?кт?р К?нсы?ышта ?ытай?ы яулап ал?ан ??м К?нбайышта, ?ырымда, Византия армия?ын ?ыйрат?анда, ? к?нья?та А? ?унндар?ы (Эфталиттар?ы) ю? итеп, Сасанид Иранын буй?ондор?ан осор?а Себер тулы?ынса шул д??л?тт?р?е? составында бул?ан. 13 быуатта Сы??ы? хан, монгол ??м т?р?к халы?тарын берл?штереп, 576 йыл?ы т?р?к ?а?анаты батырлы?ын ?абатла?ан. 607 йылда, К?нсы?ыш Т?р?к ?а?анаты власть башына т?р?к армия?ы башында ?ытай?а е?е?се сифатында ба?ып инг?н Себер хан (Шибир-хан Т?р?к-шад) килг?н.

Рустар?ы? Себерг? ?теп ине?е бик борон?о д??ер??рг? барып тоташ?аны ки? билд?ле. Новгородлылар?ы? IX быуатта у? А? ди?ге???н Югор шары бо?а?ына са?лы ??м унан да ары, Кар ди?ге?ен? са?лы, бар?аны тарихсылар?а билд?ле. Бындай ди?ге? с?й?х?тт?ре тура?ында?ы йылъя?ма м??л?м?т 1032 йыл?а ?айтып ?ала, ??м был рус тарихнам??енд? Себер тарихыны? башы булып ?анала. Артабан?ы д??ер??р??, Югор шарына ?имм?тле тирел?р алып ?айтыу ма?сатында, новгородлылар регуляр р??ешт? й??????р ойоштор?ан. Новгородлы Андрий?ы? 1139 йылда, сау?а ма?саты мен?н, Обь йыл?а?ы буй?арына й???п барыуы ??м унан ?имм?тле й?нлек тирел?ре тей?лг?н ?ур й?к алып ?айтыуы тура?ында т??ге и?к? алыу ?а билд?ле. Обь йыл?а?ы тама?ында рус сау?аг?р??ре, ?? тауар?арын себер й?нлек тирел?рен? алмаштырып, сау?а (торг) ойоштор?ан рус тора? пункты (поселение) ла бул?ан. Айырым ал?анда, ?алим Кызласов Леонид Романович ?Себер?е? борон?о ?алалары? хе?м?тенд? XII — XIII быуат баштарында рус сау?аг?р??рене? ва?ыты-ва?ыты мен?н Себерг?, Й?н?с?й йыл?а?ына, ?ыр?ы? ?а?анаты ?алаларына са?лы [21] ?теп инг?нлеге тура?ында я??ан. Профессор Кызласов ра?лауынса, урта быуаттар Себерене? (ул са?та М?ск?? Русе составында, ?лбитт?, булма?ан) т?п сау?а ???кт?ре булып б?г?нг? к?нг? килеп етм?г?н, ю?ал?ан Грустина ??м Серпонов ?алалары бул?ан.[22].

 
Василий Иванович Суриков. ?Ермакты? Себер?е алыуы?. Киндер, май. 1895

XV—XVII быуаттар

??г?ртерг?

1483 йылда Иван III ?ушыуы буйынса м?ск?? ??ыу караптары ??ск?рене?? (?судовой рати?) К?нбайыш Себерг? ?ур походы ойошторола. Пельм (Свердловск ?лк??е Гарин районы) эрг??енд? вогулдар?ы (мансы) ?ыйратып, ??ск?р Тобол ?ушылды?ы Тавда йыл?а?ы, ?у?ынан Тура ??м Иртыш йыл?алары буйлап, Иртышты? Обь йыл?а?ына ?ой?ан ерен? тиклем барып етк?н. Был поход ????мт??енд? вогул кен?зд?рене? Б?й?к М?ск?? кен?злеген?н вассал бойондоро?лоло?о барлы??а килг?н ??м Иван III Б?й?к Югор кен?зе, Кондин ??м Обдор кен?зе тиг?н титулдар?а лайы? бул?ан[23].

Алтын Ур?а тар?ал?ас, 1495 йылдар тир??енд?, урында?ы Тайбу? кен?з то?омдары – тайбу?индар ??м сы??ы?сылар н??елен?н бул?ан М?х?мм?т Шейбани хан то?омдары – шейбанидтар ара?ында власть ?с?н даими к?р?ш бар?ан бил?м?л?р?? Себер ханлы?ы барлы??а килг?н. 1555 йылда Себер ханлы?ы Рус батшалы?ы составына инг?н — тайбу?ин ырыуы хакимдары Едигер хан ??м уны? ту?аны Бекбулат Иван Яуыз (Грозный) батша?а подданлы??а алыуын ?тенеп м?р?ж???т итк?н ??м уны? ризалы?ын ал?ас, ?имм?тле тирел?р мен?н я?а? т?л?й башлай (?р?сми властар?, я?а? йый?ан ??м Себер ханлы?ында к?пмелер ва?ыт дауамында ????рен баш?а бер т?рл? л? к?р??тм?г?н).

1563 йылда ?зб?к хакимыны? улы — шейбанид К?сем хан — д??л?т т??к?релеше ойоштор?ан ??м власт?а килг?н. Баштара? ул Р?с?й д??л?те мен?н вассаллы? м?н?с?б?тт?рен? таян?ан, л?кин 1572 йылда, ?ырым ханлы?ы хакимыны? М?ск??г? поход ойоштор?аны мен?н фай?аланып, ул был м?н?с?б?тт?р?е ??г?н ??м Рус батшалы?ына ?аршы х?рби х?р?к?т башла?ан.

1581 йылда Ермак Тимофей улы ет?кселегенд? 800 казактан тор?ан отряд К?нбайыш Себерг? поход?а й?н?лг?н. 1582 йылды? 26 октябренд? отрядом отряды Себер ханлы?ы баш ?ала?ы Искер ?ала?ын яулап ал?ан. 1583 йылда Ермак отрядына 300—400 ?у?ышсы?ы мен?н кен?зд?р Болховский ??м Глухов ?ушыл?ан. 1585 йылда урында?ы кешел?р?е? казактар лагерына ??ж?м ите?е ????мт??енд?, Ермак, йыл?а?а батып, ??л?к бул?ан; Себерг? ?ур булма?ан ??ск?ре мен?н воеводалар Василий Сукин, Иван Мясной килг?н. Улар, Чинги-Тур?а килеп етк?с, 1586 йылда Т?м?н ?ала?ына ниге? ?ал?андар. 1585 йылда воевода Мансуров Иртыш йыл?а?ы буйында А? Ур?а территория?ында ?аласы??а ниге? ?ал?ан. 1591 йылда кен?з Кольцов-Мосальский К?сем ханды? ??ск?рен тулы?ынса ?ыйрат?ан. Тап Рус батшалы?ы осоронда Себер?е ??л?штере? башлан?ан, ?ала-??л??л?р: Т?м?н (1586), Тобольск (1587), Берёзово (Ханты-Мансы автономлы округ) Берёзов ??м Сор?от (1593), Тара (1594), Мангазея (1601), Томск (1604), Кузнецк (х??ер Новокузнецк) (1618), Красноярск (1628) т???лг?н.

Я?ы ер??р?е ??л?штере?

??г?ртерг?

К?п кен? тикшерене?сел?р фекеренс?, башлан?ыс ??л?штере? осоронда (XVI—XVII быуаттар?а) Себер??, К?нья? далалары ке?ек, Р?с?й хал?ы а? й?ш?г?н — т??ге юл ?алыусылар (первопроходцы) ултыра? тормош?а яра?лы ер??рг? килг?нд?р ??м территориялар?а ны?ын?андар (закрепляли). Рус подданныйлы?ын ?абул итк?н ??бил?л?рг? улар?ы ?у?ышсан к?ршел?р??н ?а?лау ??м т?л?нг?н я?а? д??м?лен к?мете? в????? итк?н. Урында?ы абориген халы?, а? ?анлы бул?а ла, о?айлы ва?ыт эсенд? рустар?ан ?ан буйынса к?бер?к бул?ан (рустар тип т??ге юл ?алыусылар?ы, д?р???р?ге, казактар?ы ата?андар), ?мм? улар?ы? ?оралы ла, т?жриб?ле ??ск?ре ??м х?рби начальниктары ла булма?ан.

 
Красноярск. А. Колпашников гравюра?ы (1730-сы йылдар ??р?тл????ре буйынса)

Бил?г?н территориялар?ы ??л?штере??е? ??м ны?ыныу?ы? ниге?е булып острогтар система?ы — артабан?ы экспансия база?ы булып хе?м?т итк?н ны?ытыл?ан тора? пункттар тор?ан. Шул ва?ытта, б?йл?неш булма?анлы?тан (м???л?н, Обь буйынан М?ск??г? са?лы бер нис? ай барыр?а к?р?к бул?ан, ??м ??т??ен? б?йл?неште йыл ?йл?н??е дауам ите? м?мкин булма?ан) Р?с?й?е? Себер?е ??л?штере?е Б?й?к Себер ?ыу юлы, й??ни Тобол, Иртыш, Обь, Й?н?с?й йыл?алары аша алып барыл?ан. Р?с?й мен?н даими б?йл?неш ю?лы?тан, урында?ы воеводалар ?ур влас?а эй? бул?андар ??м йыш ?ына башбашта?лы?тар ?ыл?ан, шуны? ????мт??енд? острог гарнизондары баш к?т?рг?н. Бер нис? воевода вазифа?ынан т?ш?р?лг?н, ?мм? ?у?ынан баш к?т?ре?ел?р ?аты яза?а тарттырыл?ан. Рустар?ы? т?п ма?саты ?имм?тле тире (соболь) бул?ан, буй?ондорол?ан ??бил?л?р ?имм?тле тире мен?н я?а? т?л?рг? тейеш бул?ан. Воеводалар?а я?а? т?л??сел?рг? ?аты талаптар т?гел, я?ымлы м?н?с?б?тт? булыр?а” (обходиться с ясачными ласково, а не неволею и не жесточью.) тиг?н к?р??тм? бирелг?н[24] Я?а? батша?а хе?м?т ите? тип ?анал?ан, ??м уны т?л??се “?али й?н?пт?рен?н т?л??” (государево жалованье) — балта, быс?ы, эн?, ту?ыма ал?ан. Воеводалар я?а? кешел?рен казактар ??м с?н???тсел?р (промышленниктар) башбашта?лы?ынан я?лар?а тейеш бул?ан. ??м?лд?, к?п воеводалар я?а?ты батша ?а?на?ына ?ына т?гел, ??енекен? л? йый?ан. Ниге??? улар?ы? ?ом?о?ло?о ар?а?ында а?аба халы? баш к?т?рг?н ??м острогтар?а, монастыр?ар?а ??м баш?а рустар й?ш?г?н тора? пункттарына ??ж?м итк?нд?р. Т??ге к?сеп киле?сел?р артынан ??л?штере??е? ьа?ы бер тул?ыны — Себерг? кр??ти?нд?р?е к?сере? д??л?т инициатива?ы мен?н баш?арыл?ан, с?нки острог гарнизондары а?ы?-т?лекк? мохтаж бул?ан, ? уны килтере? ?с?н юл булма?ан. Кр??ти?нд?р, урында?ы халы?ты? ??ж?мен?н, т?рл? юлба?ар?ар?ан ?а?ланыу ма?сатында острогтар эрг??ен? килеп ултыр?ан. Бына шулай, ?у??ара? себер ?алалары булып китк?н, беренсе ?ур тора? пункттар барлы??а килг?н. Бил?м?л?р?е ??л?штерг?нд? а?аба халы?ты? м?нф???тт?ре и??пк? алын?ан.

Кр??ти?нд?р “тик буш урындар?а ?ына ултырыр?а, ? я?а? бил?м??ен? эй? булма??а тейеш, (? кемд?р) я?а? кешел?рене? бил?м?л?рен талай, ?амсы мен?н ?у?тырып, ?аты язалар?а” (?селиться только на порозжих местах, а ясачных угодий не имать, [а тех, кто] у ясачных людей угодья пустошает, сбивати долой и бить кнутом нещадно.?)[25]

XVI быуатта Себер Илсе (Посол) приказы тарафынан идара ителг?н, 1596—1599 йылдар?а себер эшт?ре мен?н дьяк Варфоломей Иванов чете [26], ? 1599 йылдан — ?азан ?арайы Приказы . 1615 йылда уны? составында, 1637 йылда ?? аллы административ бер?мекк? б?ленеп сы??ан, махсус Себер приказы барлы??а килг?н. Ул 1763 йыл?а са?лы себер эшт?ре мен?н ш???лл?нг?н.[27]. ?у??ара? Себер, хатта Себер?? й?ш?п т? ?арама?ан, ? ер??р мен?н идара ите??е ????рене? уполномоченный?арына тапшырып ?уй?ан, т???йенл?нг?н генерал-губернатор?ар тарафынан идара ителг?н[28]. XIX быуат башында Н. А. Бестужев Себер?е колония т?гел, ? ?Р?с?й халы?тары ??л?штерг?н колониаль ил? тиг?н. Декабрист Гавриил Степанович Батеньков ?? заманында?ы Себер?е, унда кешел?р?е? а? й?ш??ен? ??м уны? т?би?и сеймал ресурстары эксплуатацияланыуына к?р??теп, типик колония тип ата?ан[29]. Михаил Михайлович Сперанский инициатива?ы буйынса, Себер мен?н идара ите??е ??г?рте?г? й?н?лтелг?н Себер Уложение?ы ?абул ителг?н.

 
Томск — ?Себер Афины?ы? — Себер федераль округыны? и? борон?о ?ала?ы

1795 йылда 595 ме? р??из й?не и??пл?нг?н (1200 ме? тир??е кеше). 1840 йылда Тобольск ??м Томск губерналарында 1294,7 ме? кеше й?ш?г?н, шулар ара?ында 67,4 ме? ??рг?нг? о?атыл?ан кеше. 1845—1855 йылдар?а, 1843 йылды? 8 апреленд?ге Себер?е ??л?штере? мен?н б?йле кр??ти?нд?р?е к?сере??е ойоштороу тура?ында?ы Бойоро?она ярашлы, 90,6 ме? кр??ти?н к?ск?н. XIX быуат урта?ында себер ?лк?сел?ре (сибирское областничество), айырым ал?анда, Николай Михайлович Ядринцев ?Себер колония булара?? тиг?н ентекле монография я??ан[5]. Крепостной хо?у? б?т?р?лг?нд?н (отмена) ?у?, бында ирекле ер??р бул?анлы?тан, Себерг? ер?е? кр??ти?нд?р к?серел? башлай. Халы? ?аны Себер?? бигер?к т? ?алтын лихорадка?ы? тиг?н периодта арт?ан. Халы? ?аны ??рг?нг? еб?релг?нд?р ??м каторжандар и??бен? арт?ан — шулай, XIX быуат дауамында Себерг? 1 миллион?а я?ын кеше еб?релг?н[30]. Халы? ?аны арт?а ла, XIX быуат а?а?ында Себер ?аман да Р?с?й?е? баш?а ?л?ш?н? етерлек интегрирланма?ан бул?ан, ??м был фактты замандаштар я?шы а?ла?ан. Шулай, 1885 йылда Григорий Николаевич Потанин: ?Ысынлап та, был ике рус территорияларында идара ите? система?ында бер??млек урынлаштырып, Себер?е Европа Р?с?йе мен?н бер б?т?нг? килтере? — был Себер?е тулы?ынса рус илен? ??м бе??е? д??л?т организмыны? органик ?л?ш?н? ?йл?ндере??е? и? т??ге ихтыяжы? тип я??ан[28].

XX быуат

??г?ртерг?
  • 1918 йылды? июнен?н сентябрен? са?лы — совет власын ?олатыу ??м Себер республика?ы ??м Ва?ытлы Себер х?к?м?те (Вологодского) т???лг?н. 1920 йылдан 1921 йыл?а са?лы большевиктар идара итк?н Себер?е? административ ???ге Омск ?ала?ы бул?ан, л?кин ?у??ара? уны? функциялары я?ында?ы Новониколаевск (Новосибирск) ?ала?ына к?ск?н[31].

XXI быуат

??г?ртерг?

2010 йыл?а ?арата Себер?е? ?с ?ала?ы — Томск, Енисейск ??м Иркутск — ?тарихи тора?? тиг?н р?сми статус?а эй?[32]. Элегер?к тарихи тора? статусына эй? бул?ан Красноярск был д?р?ж??ен 2010 йылда ю?алтты[33].

Ресурстар ??м с?н???т

??г?ртерг?

Себер ресурстар?а бай, ??м уны? территория?ында: д?й?м р?с?й ?ур?аш ??м платина запастарыны? 85 %, к?мер ??м молибденды? 80 %, никелде? 71 %, нефтте? (ер майыны?) 89 %, газды? 95 %, ба?ыр?ы? 69 %, к?м?шт?? 44 % ??м алтынды? 40 % туплан?ан[34].

И?тисады

??г?ртерг?
 
?Мир (кимберлит торба?ы)? карьеры

Геологтар фекере буйынса, Себер ??м Алы? К?нсы?ыш ер ?уйынында тулы?ынса ?йр?нелм?г?н и? киткес к?п фай?алы т?би??т байлы?тар ята[35][36]. М???л?н, ?Газпром? ААЙ-ы р?сми сайтында?ы м???л?л? былай тиелг?н:

?К?нсы?ыш Себер ??м Алы? К?нсы?ыш Р?с?й Федерация?ыны? 60 % бил?й. К?нсы?ыш ?оро ер??ренд?ге газды? суммар ресурсы 52,4 трлн м3 , шельфты? — 14,9 трлн м3 т?шкил ит?. Шуны? мен?н берг?, регионда?ы газ потенциалыны? геологик я?тан ?йр?неле?е сикт?н тыш т?б?н ??м ?оро ер ?с?н 7,3 % ??м шельф ?с?н 6 % т?шкил ит?…?[37].

С?й?с?те

??г?ртерг?

1850-се йылдар урта?ында — XX быуат башында себер интеллигенция?ы ара?ында ??идаралы?ты ки??йте?г? й?н?лтелг?н й?м???т-с?й?си а?ым эш итк?н. Был х?р?к?т СССР тар?ал?андан ?у? я?ынан терге?елг?н.[38][39]

Экология?ы

??г?ртерг?

Р?с?й?е? экологик я?тан и? бысра? ?алаларыны? (и? ?ур?ынысын, Норильск ?ала?ын индереп) к?пселеге Себер?? урынлаш?ан. Регионды? алты ?ала?ы — Новокузнецк, Ангарск, Омск, Красноярск, Братск ??м Новосибирск — атмосфера?а ташланмалар?ы 12 миллионлы М?ск?? ?ала?ынан к?бер?к сы?ара. Экологик неблагополучиены? т?п с?б?бе — 1950—1960-сы йылдар?ан себер ?алаларында гигант ?бысра?? производстволар — металлургия, йылылы? энергетика?ы, целлюлоза с?н???тен - урынлаштырыу. 1970-се йылдар?ан у? регион ?алаларында т??лекк? уртаса 3,7 тонна с?н???т ?алды?тары б?ленеп сы?а ине, са?ыштырыу ?с?н - Р?с?й?е? ???к ?алаларында т??леген? 0,7 тонна выбросов[40]. ?мм? Себер?е? с?н???т ???кт?рен?н алы? байта? ?л?ш?нд? я?шы экологик обстановка ?а?лана, ??м был регион т?би??тене? к?п ?л?ш? тейелм?г?н булыуына б?йле.

 
Новокузнецк ?ала?ы с?н???т зона?ы к?ренеше
 
Кемерово ?ала?ы с?н???т зона?ы к?ренеше
Стационар сы?ана?тар?ан атмосфера?а бысра? ташламалар?ы? сы?арылыуы
(Росстат м??л?м?тт?ре буйынса, ме??р тоннала)[41]
?ала 2000 йыл 2010 йыл
Норильск 2149,1 1923,9
Новокузнецк 544,5 301,1
Ангарск 132,4 207,4
Омск 198,1 198,2
Красноярск 145,7 148,6
Братск 120,7 116,2
Новосибирск 100,8 101,7
Иркутск 56,3 65,5
Барнаул 81,0 55,6
Кемерово 68,4 54,9
Чита 59,5 41,4
Томск 17,0 35,7
Шелехов 28,4 33,3
Бийск 39,7 28,4
Усолье-Сибирское 37,1 26,0
Улан-Удэ 29,7 25,5
Абакан 9,8 11,6
Кызыл 15,6 5,8

Шулай у? ?ара?ы?

??г?ртерг?
  • Р?с?й?е? Азия ?л?ш?
  • К?нсы?ыш Себер
  • Р?с?й?е? Алы? К?нсы?ышы
  • К?нбайыш Себер
  • Себер халы?тарыны? телд?ре

И?к?рм?л?р

??г?ртерг?


?ылтанмалар

??г?ртерг?

Категория:Себер Категория:Алы? К?нсы?ыш тарихы Категория:Р?с?й география?ы

  1. Географическая энциклопедия. Сибирь.
  2. Сибирк — сайт о Сибири
  3. В. Софронов Тобольский хронограф, ч.1, Новосибирск, 1993
  4. Петрухин, Раевский, 2004, с. 198
  5. 5,0 5,1 Ядринцев Н. М. Сибирь как колония в географическом, этнографическом и историческом отношении / Под ред. Н. Н. Покровского. — 3-е изд. — Новосибирск: НИЦ "Сибирский хронограф", 2003. — 556 с. — ISBN 5-87550-007-7.
  6. Сибирь // Брокгауз ??м Ефронды? энциклопедик ???леге: 86 томда (82 т. ??м 4 ??т?м? том). — СПб., 1890—1907. (рус.); ?Географический очерк страны?. Цитата: ?Под именем С. в обширном смысле этого слова понимаются все азиатские владения России, за исключением Закавказья, Закаспийской обл. и Туркестана?.
  7. Народная энциклопедия городов и регионов России ?Мой Город?
  8. 8,0 8,1 Население Сибири и Дальнего Востока сократилось за 20 лет на 2 млн человек — исследование 2014 йыл 17 октябрь архивлан?ан.
  9. Данные Росстата на 1.1.2008 2016 йыл 5 декабрь архивлан?ан.
  10. Численность населения по муниципальным районам и городским округам Новосибирской области на 1 января 2016 года и в среднем за 2015 год. Дата обращения: 19 март 2016. Архивировано 19 март 2016 года.
  11. Численность населения Омской области (на 1 января 2016 года; тысяч человек). Дата обращения: 4 апрель 2016. Архивировано 4 апрель 2016 года.
  12. Оценка численности постоянного населения по муниципальным образованиям Красноярского края на 1 января 2016 года. Дата обращения: 3 апрель 2016. Архивировано 3 апрель 2016 года.
  13. 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 13,6 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 6 август 2015 года.
  14. Предварительная оценка численности постоянного населения Томской области на 1 января 2016 года. Дата обращения: 3 февраль 2016. Архивировано 3 февраль 2016 года.
  15. Численность населения муниципальных образований Кемеровской области на начало года. Дата обращения: 2 апрель 2016. Архивировано 2 апрель 2016 года.
  16. 16,0 16,1 16,2 16,3 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
  17. Никитин Н. И. Сибирская эпопея XVII века: Начало освоения Сибири русскими людьми. — М.: Наука, 1987. — С. 7.
  18. Скобелев С. Г. Демография коренных народов Сибири в XVII—XX вв. Колебания численности и их причины // Сибирская заимка. — 2002. — № 3.
  19. Красная книга России
  20. Редкие растения Сибири и Дальнего Востока 2019 йыл 22 май архивлан?ан.
  21. А. Буровский, Д. Верхотуров. Покорение Сибири: Мифы и реальность.
  22. Кызласов Л.Р. Загадка Грустины и Серпонова, торговых городов средневековой Сибири.
  23. Каргалов В. В. Московские воеводы XVI—XVII вв.
  24. Шерстова Л. И. Русские и аборигены Южной Сибири: евразийская основа этнокультурных контактов // Сибирский плавильный котёл: социально-демографические процессы в Северной Азии XVI — начала XX века. Новосибирск: Сибирский Хронограф, 2004
  25. Клеандрова В. М., Колобов Б. В., Кутьина Г. А. и др. Законодательство Петра I. М.: Юрид. Лит., 1997, с. 423.
  26. Гаврила Успенский. ?Опыт повествования о древностях русских?. Харьков, 1818 стр. 309
  27. Образование, структура и штаты Сибирского приказа XVII века
  28. 28,0 28,1 Г. Н. Потанин. Завоевание и освоение Сибири
  29. М. В. Шиловский. Роль государства в развитии производительных сил Сибири во второй половине XIX — начале XX века: к постановке проблемы 2012 йыл 30 ?инуар архивлан?ан.
  30. Искитимский лагерь. Вместо предисловия
  31. Соскин В. Л., Буторина В. П., Посадков А. Л. Партийное руководство развитием художественной культуры Сибири (1917—1928 гг.) // Художественная культура и интеллигенция Сибири (1917—1945 гг.). — Новосибирск: Наука, 1984. С. 3—42.
  32. Приказ N 418/339 "Об утверждении перечня исторических поселений". Министерство культуры Российской Федерации, Министерство регионального развития Российской Федерации (29 июль 2010). Дата обращения: 7 март 2012.
  33. Приказ Министерства культуры Российской Федерации, Министерства регионального развития Российской Федерации от 29 июля 2010 г. N 418/339 г. Москва "Об утверждении перечня …
  34. Сибирь. Инфо — ?Географическое положение, население Сибири?
  35. Реферат на сайте Allbest.Ru: ?Западносибирская низменность, Восточная Сибирь и Дальний Восток?.
  36. Доклад на сайте Bestreferat.ru: ?Природные ресурсы России?.
  37. Статья на официальном сайте ОАО ?Газпром?: ?Восточная газовая программа: Потенциал Дальнего Востока и Восточной Сибири? 2010 йыл 8 декабрь архивлан?ан. (недоступная ссылка с 18-05-2013 (4461  день) — история).
  38. Головко В. В. Социал. Т. 1. Начала социогармоники. - Томск, 2007 // XX быуатты? 90-сы йылдарынан башлап ?ай?ы бер а?ыл эй?л?ре ??м с?й?см?нд?р Р?с?й?е? административ баш ?ала?ын, ??ен сарыф итк?н ??м Р?с?йг? т?гел, ? ??е ?с?н ген? эшл?г?н М?ск????н - илде? географик ???ге бул?ан - К?нбайыш Себер?е? к?нья?ына к?ере? тура?ында ??? алып бара. Был т???л?шк?, транспорт?а, элемт?г? ?. б. заказдар?а юл асыр ??м ??ене? артынан Себер?е ген? т?гел, ? б?т?н илде? ??ешен ал?а ?тартыр?. Был идея кеск?й ген? ?арзан? я?ы баш ?аланы картала Новосибирск – Томск – Кемерово ?алалары сигенд? т???рг? т??дим итк?н В.В. Головко хе?м?тт?ренд? и? ?ур ниге?л?нешк? эй?// Управление общественными и экономическими системами. Орел, 2009. № 1. .
  39. Головко В. В. Не будь на то Господней воли: Научная публицистика в жанре фельетона, порой памфлета. - Томск, 2012. - 66 с. // Управление общественными и экономическими системами. Орел, 2012. № 1]. .
  40. Идеология чистого города.
  41. Выбросы в атмосферу загрязняющих веществ от стационарных источников. 2016 йыл 4 март архивлан?ан.
为什么大便是绿色的 杨梅泡酒有什么功效和作用 菩提心是什么意思 胎停是什么原因引起的 太妃糖为什么叫太妃糖
什么蔬菜 省亲是什么意思 托班是什么意思 低钾会出现什么症状 1882年属什么生肖
宫颈口出血是什么原因 什么书买不到 木加鬼念什么 英红九号是什么茶 汗颜什么意思
杳冥是什么意思 别来无恙什么意思 肝火旺盛吃什么药好 漫反射是什么意思 化生子是什么意思
精血亏虚吃什么中成药shenchushe.com 痘痘里面挤出来的白色东西是什么hcv8jop7ns3r.cn 解语花是什么意思shenchushe.com 离婚需要什么手续和证件imcecn.com 禾末念什么hcv8jop4ns3r.cn
痔疮肛瘘是什么症状hcv9jop5ns5r.cn ntr是什么意思啊hcv8jop8ns1r.cn 门槛费是什么意思hcv8jop0ns3r.cn 89属什么wuhaiwuya.com dha是补什么的hcv7jop9ns6r.cn
孟德是什么意思beikeqingting.com 骨髓穿刺是检查什么病hcv9jop2ns4r.cn 梦见什么是受孕成功了beikeqingting.com 胎儿胆囊偏小有什么影响hcv8jop5ns5r.cn 尼泊尔属于什么国家0297y7.com
阴虚血热什么症状hcv9jop3ns6r.cn 左边脸长痘痘是什么原因hcv9jop6ns3r.cn 膝盖凉是什么原因hcv9jop2ns7r.cn 嗨体水光针有什么功效hcv9jop4ns0r.cn 梦见和死人一起吃饭是什么意思hcv8jop2ns6r.cn
百度