Электро?ника (юнан. Ηλεκτρ?νιο — электрон) — электрондар?ы? электромагнит яландары мен?н т?ь?ир итеше?е, шулай у? электрон прибор?ар ??м электромагнит энергия?ын ??г?рте? ?оролмалары (башлыса м??л?м?т ?абул ите?, тапшырыу, эшк?рте? ??м ?а?лау ?с?н ?улланылыусы) тура?ында?ы ф?н[1].
Электроника | |
![]() | |
Кана ?лифба?ында исеме | でんしこうがく |
---|---|
?ай?а ?йр?нел? | инженерлы? эше |
Stack Exchange сайты | electronics.stackexchange.com |
Код MCN | 9032.89.11 |
Берекм?л?ре | исемлекте ?ара?ы?[d] |
![]() |
Й?н? электрон аппаратура?ы ла ?ы??аса электроника тип й?р?т?л?.
Тарихы
??г?ртерг?Электроника?а тиклем башта радио уйлап табыла. Радиотапшыр?ыстар ти? арала ?улланылыш таба (т?? сиратта караптар?а ??м х?рби эшм?к?рлект?), ?мм? быны? ?с?н элементтар база?ы к?р?к була. Электроника шул базаны булдырыу?а ??м ?йр?не?г? тотона ла инде. Беренсе быуын элементтар база?ы электрон лампалар?а ниге?л?н?. Ул вакуумлы электроника тиг?н атама ала. Телевидение ??м радар?ар?ы уйлап табыу уны? ??ешен? булышлы? ит?. Был я?ылы?тар Икенсе донъя ?у?ышы бар?анда ки? ?улланыла.
Л?кин электрон лампалар?ы? етеш?е?лект?ре к?п була. Улар ?ур, ?е??тте к?п тотона. Шул ар?ала ?аты есемле электроника ??терел? башлай. Элементтар база?ы сифатында диодтар ??м транзистор?ар ?улланыла.
Электрониканы? артабан?ы ??еше компьютер?ар мен?н б?йле. Транзисторлы компьютер?ар бик ?ур була ??м ?е??тте к?п тотона, деталд?ре ?т? к?п бул?анлы?тан ти? бо?олоп бара. Был м?сь?л?л?р?е х?л ите? ?с?н микросхемалар ?улланыла башлай. Микросхемалар?а?ы элементтар ?аны к?б?йтел? барып, микропроцессор?ар барлы??а кил?. ?леге ва?ытта электроника ??еше к?р??ле элемт?, шулай у? сым?ы? ?улайламалар, навигатор?ар, коммуникатор?ар, планшеттар ??м баш?алар барлы??а киле? мен?н б?йле.
Электроника ??ешенд?ге т?п ва?и?алар:
- А. С. Поповты? радио уйлап табыуы (1895 йылды? 7 майы), радиоал?ыстар ?уллана башлау;
- Ли де Форестты? т??ге к?с?йткес элемент бул?ан лампа триодын уйлап табыуы;
- электр сигналдарын к?с?йте? ??м эшл?п сы?арыу ?с?н О. В. Лосевты? ярым?тк?ргес элемент фай?аланыуы;
- ?аты есемле электроника ??еше;
- ?тк?ргес ??м ярым?тк?ргес элементтар фай?аланыу (А. Ф. Иоффе, В. Шоттки эшт?ре);
- 1947 йылда транзистор уйлап табыу (Уильям Шокли, Джон Бардин ??м Уолтер Браттейн);
- интеграль микросхема уйлап табыу ??м х??ерге заман электроника?ыны? т?п ?лк??е булара? микроэлектрониканы? ??еше.
Электроника ?лк?л?ре
??г?ртерг?Электрониканы? т?б?нд?ге ?лк?л?ре бар:
- физика (микродонъя физика?ы, ярым?тк?ргест?р, электромагнит тул?ындар, магнетизм, электр тогы физикалары ?.б.) — ф?нде? зарядлан?ан ки??кс?л?р ?атнашлы?ында бар?ан процестар?ы ?йр?не?се тарма?ы;
- к?нк?реш электроника?ы — электр к?с?рг?неше, электр тогы, электр яланы й? электромагнит тул?ындар ?улланыл?ан к?нк?реш электрон прибор?ары ??м ?улайламалары (м???л?н, телевизор, ке?? телефоны, ?тек, лампочка, электр плит??е ?. б.).
- Энергетика — электр энергия?ы эшл?п сы?арыу, транспортлау ??м ?улланыу, ю?ары ?е??тле электр прибор?ары (м???л?н, электр двигателе, электр лампа?ы, электр станция?ы), электр мен?н йылытыу селт?ре, электр тапшырыу линия?ы.
- Микроэлектроника — ???ем элементтар сифатында микросхемалар ?улланыл?ан электрон ?улайламалар:
- оптик электроника — электр тогы ??м фотон а?ымдары ?улланыл?ан ?улайламалар,
- аудио-видеотехника — тауышты ??м видеоны к?с?йте? ??м ??г?рте? ?улайламалары,
- цифрлы микроэлектроника — микропроцессор?ар?а й? логик микросхемалар?а эшл??се ?улайламалар (м???л?н, электрон калькулятор, компьютер, цифрлы телевизор, ке?? телефоны, принтер, робот, с?н???т ?оролмаларына, транспорт сараларына идара ите? панелд?ре ??м баш?а к?нк?реш ??м с?н???т ?улайламалары).
Электрон ?улайлама электр сигналы т?рл? физик процестар ?атнашлы?ында эшк?ртелг?н т?рл?-т?рл? материалдар?ы ??м м?хитт?р?е сол?ай ала. ?мм? ??р ?улайламала мотла? электр сынйыры була.
?аты есемле электроника
??г?ртерг??аты есемле электроника тарихы
??г?ртерг??аты есемле электроника термины ???би?тт? XX быуат урта?ында ?ур к?л?мле ??м т?б?н ????мт?ле радиолампалар?а алмаш?а килг?н транзистор, ярым?тк?ргесле диод ке?ек ярым?тк?ргесле элемент база?ында?ы ?улайламалар?ы атау ?с?н барлы??а кил?. Терминды? ??аты есем? тиг?н ?л?ш? шу?а б?йле: электр тогына идара ите? процесы, радиолампала?ы вакуумдан айырмалы, ярым?тк?ргесте? ?аты есеменд? бара. XX быуат а?а?ында был термин ?улланылмай башлай, с?нки бе??е? цивилизацияла?ы б?т? электроника былай ?а тик ярым?тк?ргесле ?аты есемле ???ем элемент база?ын ?ына фай?алан?анлы?тан, атама?ында ?аты есемле тиг?н т?ш?нс?не ?ы?ы? ??т?н? алыу?ы? х?ж?те ?алмай.
?улайламалар?ы? кесер?йе?е
??г?ртерг??аты есемле электроника барлы??а киле? мен?н электрон прибор?ар?ы? кесер?йе?е башлана. Бер нис? ти?т? йыл эсенд? ???ем элементтар ун миллиард тап?ыр?а б?л?к?сл?н? — бер нис? сантиметрлы электрон радиолампанан ярым?тк?ргесле чип?а ?ушыл?ан бер нис? нанометрлы транзистор?а тиклем ??г?р?.
Элементтар?ы алыу технология?ы
??г?ртерг??аты есемле электроникала?ы ???ем ??м ??лп?н элементтар ярум?тк?ргесте? (йышыра? кремний?ы?) бер ген? т?рл? ?т? саф кристалында эшл?н?; быны? ?с?н инжекция ысулы й? кристалды? т???йен координаталарына баш?а химик элементтар?ы? атомдарын, ?атмарлыра? (шул и??пт?н органик) матд?л?р?е? молекулаларын ?р??р?? ысулы ?улланыла. Инжекция ысулы инжекциялан?ан (легирлан?ан) урында ярым?тк?ргесте? ??енс?лект?рен ??г?рт? ??м диод й?ки транзистор й?ки ??лп?н элемент (резистор, ?тк?ргес, конденсатор й? индуктивлы? к?т?ге, изолятор ??м баш?алар) хасил ит?.
Сафлы?ы бер нис? нанометрлы элементтар эшл?рг? м?мкинлек бирг?н ярым?тк?ргес кристалдар?ы алыу технология?ын — нанотехнология, ? электрониканы? б?леген микроэлектроника тип й?р?т?л?р.
1970-се йылдар?а ?аты есемле электрониканы? кесер?йе?е барышында ул аналоглы?а ??м цифрлы?а б?лен? башлай. Элементтар база?ы ба?арында цифрлы электроника етештере?сел?р е?еп сы?а. XXI быуатта аналоглы электроника етештере? ??м уны? эволюция?ы ту?тай. ?мм? микроэлектроника ?улланыусылар электрониканан цифрлы т?гел, ? ??л?к??? аналоглы сигналдар ??м ??м?лд?р талап итк?нлект?н, цифрлы ?улайламалар ине? ??м сы?ыу урындарында ЦАП-тар (цифр-аналог ??г?рткесе) мен?н йы?азландырыла.
Электрон схемалар?ы? кесер?йе?е ?улайламалар?ы? ете?леге ??е? мен?н берг? бара.
XXI быуат башында ?аты есемле электрониканы? элементтар?ы кесер?йте? й?н?лешенд?ге ??еше ту?тап ?ала, с?нки транзистор?ар, ?тк?ргест?р ??м ярым?тк?ргес кристалында?ы баш?а элементтар баш?аса кесер?й? алмай. Был элементтар нанометр?ар мен?н ?лс?н?, шунлы?тан микрочиптар эшл?? технология?ы нанотехнология тип й?р?т?л?.
Электроника эволюция?ында сиратта?ы ба??ысты, б?лки, оптик электроника бил?р ??м фотон т?п элемент?а ?йл?нер.
?аты есемле т?п прибор?ар
??г?ртерг?Электрон ?улайламалар?а ки? фай?аланыл?ан ?аты есемле ???ем прибор?ар?ы? ?ай?ы бер??ре:
- Диод;
- Биполяр транзистор?ар;
- Ялан транзисторы;
- Идара ителе?се ?тк?ре?с?нлекле диодтар, динистор?ар ??м тиристор?ар, светодиодтар ??м фотодиодтар;
- Интеграль микросхема.
Аналоглы ??м цифрлы электроника ара?ында?ы т?п айырмалар
??г?ртерг?Аналоглы ??м цифрлы схемалар?а м??л?м?т т?рл?с? кодлаштырыла, улар?ы? сигналды эшк?рте? барышы ла т?рл?. Шуны ла билд?л?рг? к?р?к: аналоглы сигнал мен?н баш?арыла ал?ан б?т? операциялар (атап ?йтк?нд?, к?с?йте?, фильтрлау, диапазонды сикл?? ?.б.) цифрлы электроника ??м микропроцессор?ар?а?ы программалы моделл?штере? ысулдары мен?н д? баш?арыла ала.
Аналоглы электрониканы? цифрлынан т?п айырма?ын м??л?м?т кодлаштырыу ысулдарында табыр?а була.
Аналоглы электроника был ысулдар?ы? и? ябайын — нисб?тле бер ?лс?мле кодлаштырыу?ы ?уллана, уны? асылы м??л?м?т сы?ана?ыны? физик параметр?арын электр яланыны? й?ки к?с?рг?неште? аналогик физик параметр?арына са?ылдырыу?ан (амплитудалар?ы амплитудалар?а, йышлы?тар?ы йышлы?тар?а, фазалар?ы фазалар?а ?.б.) ?иб?р?т.
Цифрлы электроника бирелм?л?р сы?ана?ыны? физик параметр?арын n-?лс?мле кодлау?ы фай?алана. Цифрлы электроникала к?м тиг?нд? ике ?лс?мле кодлау ?улланыла: к?с?рг?неш (ток) ??м ва?ыт ки?ект?ре. ?атмарлыра? цифрлы схемалар?а м??л?м?тте программалы микропроцессор?а эшк?рте? ысулдары ?улланыла.
Физик м???н?л? и?? тел??? ?ай?ы цифрлы электрон схема?ыны? ??м тотош ?улайламаны? т?ртибе аналоглы электрон ?оролма й? схема т?ртибен?н бер ни мен?н д? айырылмай ??м аналоглы электрон ?оролмалар?ы? эшл??ен тасуирла?ан теория ??м ?а?и??л?р мен?н ??р?тл?н? ала.
Я?ау?ы? ?атмарлылы?ы
??г?ртерг?Аналоглы схемалар?ы я?ау улар?а торошло цифрлы схемалар?ы я?ау?а ?ара?анда ?атмарлыра?; н?? шул ар?ала цифрлы системалар ки?ер?к таралыу тап?ан. Аналоглы схема ?улдан я?ала, был эшт? автоматлаштырыу м?мкинлект?ре сикл?нг?н.
Схемалар типология?ы
??г?ртерг?Электрон схемалар ??м улар?ы? ?л?шт?ре, функцияларыны? д?й?м принциптарынан сы?ып, ике т?п тип?а б?лен? ала: аналоглылар (??л?к?????р) ??м цифрлылар (дискретлылар). Бер ?к ?улайлама бер ген? тип?а ?ара?ан схемалар?ан да, ике типты? т?рл? нисб?тле ?атнашма?ынан да торор?а м?мкин.
Шулай у? ?ара?ы?
??г?ртерг?И?к?рм?л?р
??г?ртерг?- ↑ Электроника // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
???би?т
??г?ртерг?- Малютин А. Е., Филиппов И. В. История электроники(недоступная ссылка) М.: Электронный учебник — РГРТА, 2006.
- Титце У., Шенк К. Полупроводниковая схемотехника. — М.: Мир, 1982
- Гейтс Э. Д. Введение в электронику — 1998
- Горбачёв Г. Н. Чаплыгин Е. Е. Промышленная электроника / Под ред. проф. В. А. Лабунцова. — М.: Энергоатомиздат, 1988.
- Грабовски Б. Краткий справочник по электронике — 2004.
- Жеребцов И. П. Основы электроники. — 1989