才思敏捷是什么意思
Баш?орт милли х?р?к?те — 1917—1921 йылдар?а баш?орттар?ы? Баш?урдистан ?с?н к?р?ше.
Шарттары
??г?ртерг?1917 йылды? февраленд? Р?с?й империя?ында революция була ??м с?й?си ??г?ртеп ?ороу?ар башлана. Был ва?и?алар ил халы?тарыны?, шул и??пт?н баш?орттар?ы?, демократик х?р?к?тт?ре барлы??а киле?ен? с?б?псе була. Баш?а милли х?р?к?тт?р??н айырмалы р??ешт?, баш?орт милли х?р?к?те баш?орттар?ы? XVII—XIX быуаттар?а?ы колониялаштырыу?а ?аршы к?р?шк? (Баш?орт ихтилалдары, Кр??ти?нд?р ?у?ышы (1773—1775) ?. б.) ниге?л?неп, бойондоро??о?ло? с?й?с?тен тормош?а ашырыу?ы ма?сат итеп ?уя. Милли х?р?к?т идеология?ыны? т?п талабы булып XVII—XX быуаттар ара?ында алып барыл?ан Р?с?й х?к?м?тене? колониялаштырыу с?й?с?те ар?а?ында баш?орттар?ы? ерг? ?арата ю?ал?ан хо?у?тарын терге?е?, а?аба ер??рен ?айтарып бире? тор?ан[1].
Баш?орт милли х?р?к?тене? ?й???се ??м й?н?леш бире?се к?с? булара? баш?орт интеллигенция?ы ??м мосолман рухани?ар алда тора. Улар Баш?ортостан милли?территориаль автономия?ын т???? ?с?н сы?ыш я?а?ан[2].
Тарихы
??г?ртерг?Баш?орт милли х?р?к?те ??еше д?рт осор?а б?лен?:
- демократик осор (май 1917 — февраль 1918)
- большевиктар?а ?аршы к?р?ш (февраль 1918 — февраль 1919)
- совет осоры (февраль 1919 — июль 1920)
- баш к?т?ре? (июль 1920 — июнь 1921)
Демократик осор
??г?ртерг?1917 йылды? февраленд? Р?с?й?? революция була. С?й?си ??г?ртеп ?ороу?ар ва?ытында баш?орттар, ?? а?аба ер??рен ?а?лап ?алыу?ы координациялау ?с?н, махсус комитеттар т???й. Был комитеттар Б?т? Р?с?й мосолман съезында ?атнашаса? баш?орт делегаттары ?с?н наказ ??ерл?й??р[3].
1917 йылды? 10 майында М?ск?? ?ала?ында I Б?т? Р?с?й мосолмандары съезыны? баш?орт делегаттары тарафынан Баш?орт ?лк? бюро?ы ойошторола. Бюроны? т?п ма?саты баш?орттар?ы? милли х?р?к?те мен?н ет?кселек ите? була. Бюро май урта?ынан алып ул Ырымбур ?ала?ында урынлаша. 1917 йылды? 26 июненд? ойошманы? исеме Баш?орт хал?ы союзы бюро?ы тип ??г?ртел?. Ойошма улус советтарын — т?б?к шураларын т???? ??м 1-се Б?т? баш?орт ?оролтайына делегаттар ?айлау ?тк?ре? мен?н ш???лл?н?. Уны? ба?ма органы ?Баш?орт иттифа?и бюро?ыны? м?хбире? г?зите була. Бюро а?залары булып Ю. С. Бикбов, Ю. Ю. Бикбов, ?. ?. В?лидов, С. С. И?елбаев, А. С. Д??л?тшин, ?. М. ?ыуатов, Х. Игликов, А. Н. Й???ф?ров, У. М. ?ыуатов, С. ?. Мер??ов ??м ?. И. Мутин була[4].
1917 йылды? 20—27 июленд? Ырымбур ?ала?ында I Б?т? баш?орт ?оролтайы у??арыла. Съезда баш?орттар к?пселекте т?шкил итк?н улустар?ан икеш?р делегат ?айлана. ?оролтай?а барлы?ы 70 делегат ?атнаша. Съезд Баш?орт м?рк?з шура?ын (Баш?орт ?лк? советын) ойоштора[5] ??м уны? баш?арма комитетын ?айлай. Улустар?а м?рк?з шура?ыны? б?лект?ре т???л? ??м уны? ба?ма органы — ?Баш?орт? г?зите ойошторола. Баш?орт м?рк?з шура?ы составына а?за булара? Ш. ?. Манатов (р?йес), ?. ?. В?лидов, ?. И. Мутин, У. М. ?ыуатов, С. ?. Мер??ов, И. И. Мутин ??м улар?ы? яр?амсылары булара? Й. ?. ?миров, Н. Т. Та?иров, Я. Ш. С?лихов ?айлана[6]. ?оролтай барышында артабан?ы резолюциялар ?абул ител?: Баш?ортостан милли-территориаль автономия?ы, Б?т? Р?с?й Ойоштороу йыйылышына ?айлау?ар?а ?атнашыу, Беренсе донъя ?у?ышын аннексия ??м контрибуциялар?ы? ту?татыу, милли ?ораллы к?ст?рен ойоштороу, ер?е социализациялау, 1917 йыл?а тиклем баш?орттар?ан тартып алын?ан ер??р?е ?айтарып бире?, Ырымбур?а?ы Каруан?арай?ы национализациялау, Б?т? Р?с?й мосолман шура?ында баш?орттар?ы? в?киллеге, улус шуралары эшм?к?рлеге, баш?орт хал?ын и??пк? алыу?ы ?тк?ре?, милли валюта ??м милек фондын булдырыу, д?й?м т?л???е? урта белем бире?, ир??р ??м ?атын-?ы??ар?ы? ти? хо?у?лы?ы ха?ында. Я?ы съезды ?ф?л? ?тк?ре? тура?ында ?арар ?абул ител?[7].
1917 йылды? 25—29 авгусында ?ф?л? II Б?т? баш?орт ?оролтайы у??арыла. Унда 100-г? я?ын делегат ?атнаша. Съезд Баш?орт м?рк?з шура?ыны? р?сми резиденция?ы итеп Ырымбур?а?ы Каруан?арай?ы билд?л?й, ?ф?л? (ет?ксе?е — Ф. ?. ?хм??уллин) ??м Сил?бел? (ет?ксе?е — Н. Т. Та?иров) шураны? секретариаттары ойошторола. Баш?орт м?рк?з шура?ыны? я?ы составы — а?за булара? Ш. ?. Манатов (р?йес), ?. ?. В?лидов (р?йес урынба?ары), Ш. М. Бабичев (с?рк?тип), Х. ?. ??битов, К. К?биров, ?. В. Х?с?нов, С. ?. Мер??ов, Н. Т. Та?иров, ?. ??м?ров, М. ?. Сма?ов, Ф. Д??л?тшин, С. С. Атна?олов ??м а?залы??а кандидат булара? Ю. Ю. Бикбов, ?. ?ирфанов, Ш. Биккузин, А. ?лим?олов ?айлан?ан[8].
?оролтай барышында артабан?ы резолюциялар ?абул ител?: милли бер??млек, баш?орттар?ы с?й?си, социаль ??м м???ни й???тт?н терге?е?; Баш?орт милли х?р?к?тене? милли-территориаль автономия?а ?лг?ше?г? й?н?лешен ?а?лап ?алдырыу тура?ында[9], Ва?ытлы Р?с?й х?к?м?тен я?лау[10]) ??м баш?алар тура?ында[7]. Б?т? Р?с?й Ойоштороу йыйылышына депутатлы??а ?ф?, Пермь, ?амар ??м Ырымбур губерналары баш?орттарынан кандидаттар исемлеген ра?лау. 1917 йылды? к???нд? ?Федералист-баш?орттар? исемлеген?н Б?т? Р?с?й Ойоштороу йыйылышына депутат итеп Ш. ?. Манатов, ?. ?. В?лидов, ?. Ф. Ф?хретдинов ??м ?. М. ?ыуатов ?айлана[11].
1917 йылды? 25 октябренд? (я?ыса — 7 ноябренд?) илд? й?н? революция к?т?рел? ??м большевиктар влас?а кил?. Баш?орт м?рк?з шура?ы был осор?а 1-се ?анлы фарман ?абул ит?. 1917 йылды? 15 ноябренд? (я?ыса — 29 ноябренд?) Баш?орт м?рк?з шура?ы ?ф?, Пермь, ?амар ??м Ырымбур губерналары территория?ында Баш?ортостан милли-териториаль автономия?ы тура?ында и?лан ите?се 2-се ?анлы фарманды ?абул ит?. Фарман?а ярашлы ??ск?р??р, банктар, тимер юлдары, почта, телеграф, ?алымдар йыйыу Баш?ортостан д??л?т органдары ?арама?ына бирел?. Губерналар ??м ?й????рг? административ б?ленеш кантондар?а б?лене? мен?н алыштырыла[12].
1917 йылды? 8—20 декабренд? Ырымбур?а III Б?т? баш?орт ойоштороу ?оролтайы у??арыла. Съезда 223 делегат ?атнаша, к???те?сел?р сифатында II Б?т? ?ыр?ы? (?а?а?) съезы ??м Милл?т м?жлесе в?килд?ре була. ?оролтай барышында артабан?ы резолюциялар ?абул ител?: Баш?ортостан автономия?ын ра?лау; йыл ?айын 15 ноябр?? автономия и?лан ите? к?н?н байрам ите?; федератив Р?с?й республика?ы составына ине?; Баш?ортостан, ?а?а?стан ??м Т?рк?станды? Р?с?й составында союз д??л?тен? берл?ше? м?мкинлеге; Баш?орт м?рк?з шура?ыны? в?к?л?тт?ре, Баш?орт ??ск?рен ??м милиция ойоштороу тура?ында. Съезд ер?е социализациялау, кантон идаралы?ы, м???ни?т, ф?н ??м м??ариф тура?ында ?арар?ар ?абул ит?, автономияны? предпарламентына — Кесе ?оролтай?а а?залар ?айлай ??м Баш?орт Х?к?м?те составын ра?лай[7].
18 декабр?? съезд делегаттарыны? бер ?л?ш? ?Тул?ын? й?шт?р ойошма?ын т???й, уны? р?йесе итеп Ш. М. Бабичев ?айлана.
Баш?орт х?к?м?те ??м Кесе ?оролтай д??л?т идаралы?ы учреждениеларын ойоштороу ??м Баш?орт ??ск?рен т???? эшен башлай, был эш барышында улар к?п кен? ?аршылы?тар?а — ?й?? ??м губерналар?а Р?с?й т?б?к власть органдарыны?, Р?с?й мосолман халы?тарыны? м???ни-милли автономия?ы я?лылар?ы? ?аршылы?ына — юлы?алар.
1917 йылды? декабрь а?а?ында Ш. ?. Манатов, Б?т? Р?с?й Ойоштороусы йыйылышы депутаты булара?, Баш?ортостан автономия?ын РСФСР тарафынан танылыуына ирештерер ?с?н Петроград?а еб?рел?, ?мм? ти???н ВЦИК Б?т? Р?с?й Ойоштороусы йыйылышын таратыу тура?ында ?арар ?абул ит?. 1918 йылды? 7 ?инуарында Манатов В. И. Ленин мен?н осраша, Ленин баш?орт милли х?р?к?тен контрреволюцион тип и??пл?м?й ??м ??г?р ?? И. В. Сталин мен?н берлект? эш ит??ге?, тел?ге? тормош?а ашаса?? тип ?йт?[13]. Ш. ?. Манатов РСФСР Милл?тт?р эшт?ре буйынса халы? комиссариаты (Наркомнац) составына ин?, 1918 йылды? 27 ?инуарында Наркомнац Ырымбур?а?ы Каруан?арай?ы баш?орттар?а ?айтарыуы — Баш?орт м?рк?з шура?ы идаралы?ы а?тына бире? тура?ында декретты ?абул ит?[14]. Манатов ???к властарыны? Баш?ортостан Совет Республика?ын т???? буйынса саралар ?арар?а ??ер булыуы тура?ында Баш?орт х?к?м?тен? телеграф аша х?б?р ит?. 1918 йылды? 27 ?инуарында Баш?орт х?к?м?те артабан?ыса яуап итеп телеграмма еб?р?: ?Высокую власть Советов принимаем, при возможности самостоятельно заниматься нашими внутренними делами, образовать собственный полк?. Ти???н Ш?риф Манатов ашы?ыс р??ешт? Баш?ортостан автономия?ы проектын т???р ?с?н ?. ?. В?лидов ет?кселегенд? комиссия ойоштороп, илде? баш ?ала?ына киле?ен ?орап, й?н? телеграмма я?а[15]. Л?кин ва?и?алар икенсе я??а ??г?р?, т?б?кт? милли х?р?к?т эшм?к?рлеге баш?орт милл?тселеге ??м сепаратизм к?ренеше тип ба?алана, ??м 1918 йылды? февраленд? Ырымбур губерна х?рби-революцион комитеты р?йесе бойоро?она ярашлы Баш?орт х?к?м?те а?залары ?ул?а алына ??м т?рм?г? ябыла.
1918 йылды? 17 февраленд? Ырымбур?а ?Тул?ын? баш?орт й?шт?ре ойошма?ыны? ??м Баш?ортостан автономия?ыны? кантондарынан баш?орт милли х?р?к?те й?ш баш?орт революционер-активистарыны? д?й?м йыйылышында Баш?ортостанды? ва?ытлы революцион советы ойошторола. 1918 йылды? мартында Баш?ортостан ва?ытлы революцион советы ?Баш?ортостан автономия?ы проекты?н т???? ??м уны ра?лау буйынса РСФСР х?к?м?те мен?н ??йл?ше???р алып бара. БВРС-ты? ба?ма органы булып ?Баш?урдистан? г?зите тор?ан. Т?б?кт?ге Ырымбур губерна эшсе, кр??ти?н, ?ы?ылармеец ??м казак депутаттары советы баш?арма комитеты Баш?ортостан ва?ытлы революцион советыны? эшм?к?рлеге Баш?орт Х?к?м?тенекен?н бер нисект? айырылмай тип ба?алана ??м ул 30 мартта БВРС-ты таратыу тура?ында бойоро? сы?ара. Шулай ?а БВРС ??ене? эшен май башына тиклем Ст?рлетама?та дауам ит?[16].
1918 йылды? 2 мартында Орск ?й??е Байма?та Ырымбур губерна х?рби?революцион комитетыны? р?йесе С. М. Цвиллинг бойоро?о буйынса баш?орт полкын ойоштороусы Баш?орт милли х?р?к?те эшм?к?р??ре ?ул?а алына. 7 мартта Кесе ?оролтай а?залары ?. С. И?елбаев, ?. С. Ма?азов ??м улар?ы? к???шсе?е бул?ан 5 поляк офицеры атып ?лтерел?, ? Х. ?. ??битов, У. Й????ин, М. К. ??е??мов ??м 2 поляк ?а? а?тында ?алдырыла, иллен?н ашыу баш?орт ?алдаты азат ител?, 9 мартта улар?ы? унау?ы ?лтерел?. Орск ?й??енд?ге был ва?и?алар Баш?орт ??ск?рен т?????е ти?л?те?г? булышлы? ит?[17].
1918 йылды? апрель башында Ырымбур?ы ?. Б. ?арамышев ет?кселегенд? баш?орт ??м казак отрядтары ал?ан ва?ытта, Баш?орт х?к?м?те а?заларын азат ит?л?р.
Антибольшевик осор
??г?ртерг?Большевиктар власт?а киле?е т?б?кт? я?ы ?аршылы?тар тыу?ыра: ?ф?, Ст?рлетама?, Златоуст, Б?р? (Борай ихтилалы), Сил?бе (?орбан??лиевтар ет?кселегенд?), Б?л?б?й ??м баш?а ?й????р?? антибольшевик к?т?релешт?ре була[18].
1918 йылды? 15—17 майында ?останай ?ала?ында баш?орт ??м ?а?а? (Алаш автономия?ы) милли х?р?к?тт?ре в?килд?рене? к???шм??е була, бында берлект?ге контреволюцион к?р?ште ойоштороу тура?ында фекер алыш?андар.
Урал?Волга буйында совет власы ?ола?андан ?у?, Р?с?й??ге Граждандар ?у?ышы барышында Баш?орт х?к?м?те ??м Баш?орт м?рк?з шура?ы эшм?к?рлеген я?ынан башлай. 1918 йылды? й?йен-к???нд? Баш?ортостан территория?ында В. К. Блюхер?ы?, а?алы-?устылар Н. Д. ??м И. Д. Кашириндар?ы? ??м баш?алар?ы? партизан отрядтары х?р?к?т итк?нд?р, улар бигер?к т? баш?орт хал?ына ?арата ?аты аяу?ы?лы? к?р??тк?нд?р[19].
?Баш?орт х?к?м?тене? халы??а м?р???ж?те?нд?, большевиктар баш?орт хал?ын талау?а ??м автономияны б?т?р???? ??йепл?н?. Был м?р?ж???т халы?ты, ??ск?р т???п, ?? ер??рен, илен, динен ??м автономия?ын ?а?лар?а са?ыра. 1918 йылды? 12 июненд? (элеккес? — 31 май?а) Сил?бе ?ала?ында 216-сы ?анлы фарман?а ярашлы Баш?орт х?к?м?тене? х?рби б?леге эрг??енд? Баш?орт х?рби шура?ы (советы) ойошторола. Х?рби шура составына интендант, мобилизация, хужалы?, суд, строевой, артиллерия, инженер, х?рби??йр?те? б?лект?ре, айырым б?лек, х?рби тикшере? ??м х?рби табибтар комиссиялары ин?[20]. Шура кантондар?а 13 ирекле отрядтарын т???й[21].
1918 йылды? июленд? Омск ?ала?ында Ва?ытлы Себер х?к?м?те я?ынан Баш?ортостан автономия?ын таныу ??м Баш?орт ??ск?р??рен? яр?ам ите??е ойоштороу ма?саты мен?н башта ?. ??битов, ?у?ынан ?. ?. В?лидов ??м С. С. Ма?азов ??йл?ше???р алып баралар. ????мт?л? Ва?ытлы Себер х?к?м?те мен?н килеше? т???л?. Атаман А. И. Дутов ет?кселегенд?ге Ырымбур казак х?рби х?к?м?те автономия?а ?аршы булма?лы?ын белд?р?. ??ен Р?с?й Демократик Федератив Республика?ында Б?т? Р?с?й Ойоштороу йыйылышы исемен?н эш ите?се ю?ары власть тип и?лан итк?н Б?т? Р?с?й Ойоштороу йыйылышы а?залары комитеты (Комуч) Баш?орт х?к?м?тен[22] ??м Баш?ортостан милли-территориаль автономия?ын таный[23].
Баш?орт х?рби шура?ы 1918 йылды? 7 сентябренд? Ырымбур ?ала?ында 1-се Баш?орт у?сылар дивизия?ы, 2-се Баш?орт у?сылар дивизия?ы ??м ?. Б. ?арамышев исеменд?ге 1-се Баш?орт кавалерия полкынан тор?ан Баш?орт айырым корпусын булдыра. Октябр?? уны? составына ?. С. И?елбаев исеменд?ге 2?се Баш?орт кавалерия ??м 6-сы Баш?орт у?сылар полктары ин?. Корпусты? командующийы итеп генерал-лейтенант Х. И. Ишбулатов т???йенл?н?. Баш?орт айырым корпусы частары Халы? армия?ы составында Орск ?ала?ы ?с?н ??м А?т?б? фронтында?ы ?у?ыштар?а, Сызрань ?ала?ын обороналау?а ?. б. ?атнаша[24].
1918 йылды? сентябренд? Баш?орт х?к?м?те в?килд?ре ?ф? д??л?т к???шм??е эшенд? ??м Ва?ытлы Б?т? Р?с?й х?к?м?тен т?????? ?атнаша. К???шм?л? ?Б?т? Р?с?й ю?ары власын ойоштороу тура?ында?ы акт? ?абул ител?, Баш?орт х?к?м?те исемен?н у?а И. М. Солтанов ?ул ?уя. Был акт?а ярашлы 23 сентябр?? Ва?ытлы Б?т? Р?с?й х?к?м?те ойошторола[25].
1918 йылды? ноябренд? адмирал А. В. Колчак ??ен Р?с?й Д??л?тене? Ю?ары хакимы ??м Рус армия?ыны? Ю?ары баш командующийы тип и?лан ит?. Баш?орт х?к?м?тене? эшм?к?рлеген ту?татыу, Баш?орт ??ск?рен таратып, Р?с?й?е? Х?рби к?ст?ре составына индере? тура?ында?ы закон акттарын ра?лай[26]. Баш?орт милли х?р?к?те ет?ксел?ре был бойоро?тар?ы ?т????н баш тарта ??м, ????рене? эшен дауам итеп, совет х?к?м?те мен?н ??йл?ше???р башлар?а м?жб?р була[27].
Совет осоро
??г?ртерг?Большевиктар мен?н ??йл?ше???р башлар ?с?н фронт ?ы?ы?ы аша Баш?орт х?к?м?те исемен?н Г. Б. ?арамышев ??м С. С. Атна?олов еб?рел?, ?мм? илсел?р?е? юлдары у?май. 1919 йылды? ?инуарында ?ф? ?ы?ыл Армия ?улына к?с?, ??м Баш?орт х?к?м?те ?ф? ?ала?ына М. Д. Хали?ов мен?н Х. С??итовтар?ы еб?р?. Баш?орт в?килд?ре урында?ы совет власы органдары ??м ?ы?ыл Армия ет?кселеге мен?н б?йл?нешк? инеп, ??йл?ше???р башлай. ??м Хали?ов мен?н С??итов ?ф? губерна революцион комитеты ултырышында ?атнаша. Бында Милл?тт?р эшт?ре комиссариаты (Наркомнац) в?киле л? була. Баш?орт делегация?ы т?б?нд?ге шарттар т??дим итк?н: 1) Баш?ортостан Совет Республика?ы, 2) Баш?орт корпусы, 3) финанс яр?ам, 4) фронтты Сил?бе ??м Троицк ?алаларына тиклем к?сере?. Ошо у? м?лд? ?ф? коммунистары ??йл?ше???р тура?ында М?ск??г? х?б?р ит?. В. И. Ленин ??м И. В. Сталин яуап итеп, ?ф?г? телеграмма ?у?а: ?Предлагаем не отталкивать Халикова, согласиться на амнистию при условии создания единого фронта с башкирскими полками против Колчака. Со стороны советской власти гарантия национальной свободы башкир полная. Конечно, необходимо наряду с этим строжайше отсечь контрреволюционные элементы башкирского населения и добиться фактического контроля за пролетарской надежностью башкирских войск?[28].
1919 йылды? 30 ?инуарында ?ф? губерна баш?арма комитеты Баш?ортостан мен?н РСФСР-?ы? ???к органдары ара?ында килеше? т???р ?с?н ??йл?ше???р?е дауам итерг? ?арар ит?[29]. Февралд?, Хали?ов ?ф?н?н ?айт?андан ?у?, Баш?орт х?к?м?те уны? эшм?к?рлеген хуплай ??м РСФСР-?ы? ???к органдары мен?н килеше? т???р ?с?н ??йл?ше???р алып барыр?а ?арар ит?.
1919 йылды? 26 ?инуарында таратыл?ан 9-сы Баш?орт у?сылар дивизия?ы полктарынан (3-с? Баш?орт пехота полкынан баш?а) Баш?орт корпусы ойошторола. Корпус составына 1-се Баш?орт у?сылар дивизия?ы ??м 2-се Баш?орт у?сылар дивизия?ы ин?[30].
1919 йылды? 11 февраленд? ?ф?г? я?ы баш?орт делегация?ы юллана. Баш?орт х?к?м?те р?йесе М. С. ?улаев, М. Хали?ов ??м Баш?орт ??ск?ре адъютанты ?. Бикбауов 18—19 февралд? ?ф? губревком р?йесе Б. Нимвицкий, РКП(б)-ны? ?ф? губкомы р?йесе В. Седенков, 5-се армияны? Реввоенсоветынан И. Смирнов, Республиканы? (РСФСР) Реввоенсоветынан В. Смирнов ??м Милл?тт?р эшт?ре буйынса комиссариат в?киле М. Солтан??лиев ?атнашлы?ында ??йл?ше???р ?тк?р?.
1919 йылды? 20—21 февраленд? Орск ?й??е Тем?с ауылында 1-се Б?т? баш?орт х?рби съезы ?тк?рел?. Съезда Баш?орт ??ск?рен?н 92 делегат, Баш?орт х?к?м?те ??м Баш?орт м?рк?з шура?ы а?залары ?атнаша. Б?т? баш?орт х?рби съезы Баш?орт ??ск?рене? т?п ?л?ш? совет х?к?м?те я?ына сы?ыуын ??м РСФСР составында Баш?ортостан Совет Автономиялы Республика?ы барлы??а киле?ен и?лан ите??е хуплай ??м Баш?ортостан х?рби-революцион комитетын ойоштора[31].
Баш?орт в?килд?ре ??йл?ше???р?е К?нсы?ыш фронтты? штабында, Сембер ?ала?ында дауам ит?. 1919 йылды? 27 февраленд? бында Баш?орт х?к?м?те в?килд?ре мен?н ?ы?ыл Армия командалы?ы ара?ында т?? килеше? (предварительный договор) т???л?. Артабан баш?орт в?килд?ре М?ск?? ?ала?ына юллана.
1919 йылды? 20 мартында баш?орт делегация?ы я?ынан М. Д. Хали?ов, М. С. ?улаев ??м ?. И. Бикбауов, РСФСР х?к?м?те я?ынан В. И. Ленин, М. Ф. Владимирский ??м А. С. Енукидзе тарафынан ????к Совет власы мен?н Баш?орт х?к?м?те ара?ында Баш?орт Совет автономия?ы тура?ында килеше??г? ?ул ?уйыла[32]. Килеше?г? ярашлы Баш?ортостан автономия?ы Совет Автономиялы Социалистик Республика — Баш?орт АССР-ы тип ??г?ртел?[33]. Автономия совет д??л?т ?оролошо буйынса ??г?ртел?. Баш?орт х?к?м?те в?к?л?тт?ре Башревком?а бирел?.
1919 йылды? апрелен? ?арата ?А?тар? Баш?ортостан территория?ын й?н? контролг? алалар, Башревком Саранск ?ала?ына эвакуациялана. ?ы?ыл Армияла, РСФСР Реввоенсоветы р?йесе Л. Д. Троцкий?ы? 1919 йылды? 5 апреленд?ге 615-се бойоро?о буйынса Б?л?б?й ?ала?ында, Баш?орт айырым у?сылар бригада?ы ойошторола, командиры итеп Х. Н. ?хм?ров т???йенл?н?. Уны? составына 3-с? Баш?орт у?сылар ??м 3-с? Баш?орт кавалерия полктары; Баш?орт айырым артиллерия дивизионы (3 батарея); запас батальон ??м б?йл?неш рота?ы; 1-се, 2-се ??м 3?с? Баш?орт у?сылар полктары; Баш?орт айырым артиллерия дивизионы; бригада м?кт?бе ??м баш?алар инг?н[34]. Реввоенсовет р?йесе Л. Д. Троцкий?ы? 1919 йылды? 5 апреленд?ге шул у? 615-се бойоро?она ярашлы Саранск ?ала?ында Баш?орт айырым кавалерия дивизия?ы ойошторола, уны? составына 1-се ??м 2-се Баш?орт кавалерия ??м 1-се ??м 2-се Баш?орт у?сылар полктары ин?[35].
?ы?ыл Армияла 1919 йылды? июненд? Баш?ортостанда элекке Баш?орт корпусыны? ?. Б. ?арамышев исеменд?ге 1-се Баш?орт кавалерия полкы ниге?енд? М. Л. Мортазин тарафынан Баш?орт айырым кавалерия бригада?ы ойошторола. Ул ?ы?ыл армия частарыны? баш?орт ?алдаттарына ??м тыныс хал?ын репрессиялау?а ?аршы булып, А?тар х?р?к?тен? ?ушыла ??м Ырымбур армия?ы составына ин?. Августа Т. ?. Има?ов булышлы?ында ?ы?ыл Армия я?ына к?с?[36]. Петроградта 1919 йылды? октябренд? Баш?орт ??ск?р??ре т?рк?м? ойошторола, т???? уны? составына 3-с? Баш?орт кавалерия полкы, 3-с? Баш?орт у?сылар полкыны? 3-с? батальоны, Баш?орт айырым артиллерия дивизионы, 3-с? Баш?орт у?сылар полкыны? 2-се ??м 1-се батальондары, ?у?ыра? — Баш?орт айырым кавалерия дивизия?ы ??м Баш?орт айырым у?сылар бригада?ы ин?[37]. Баш?орт милли ?ораллы к?ст?рене? частары Урал, ?а?а?стан, Украина, Польша, Петроград фронттарында ?у?ыш?андар.
1919—1920 йылдар?а Башревком составына инг?н милли х?р?к?т ет?ксел?ре РКП(б)-ны? Баш?ортостан ?лк? комитетында, Ырымбур, ?ф? ??м Сил?бе губерна х?рби-революцион комитеттарында ??м РКП(б) комитеттарында эшл?г?н ?ай?ы бер хе?м?тк?р??рене? Баш?ортостан автономия?ын ю? ите? ма?сатында уны? абруйын т?ш?р?? ынтылыштарына ?аршы к?р?ш?.
1919 йылды? авгусында Башревком Ст?рлетама? ?ала?ына килеп урынлаша, ??м ул Баш?орт АССР-ны? т??ге баш ?ала?ы булып кит?[38]. I Б?т? баш?орт партия конференция?ында ?. ?. В?лидов айырым Баш?ортостан милли партия?ын т???рг? т??дим я?ай, ?мм? уны? т??диме кире ?а?ыла.
1920 йылды? ?инуар урта?ында РКП(б)-ны? Баш?ортостан ?лк? комитетыны? автономия?а ?аршы тороусы ?ай?ы бер а?залары Башревком р?йесе Х. Й. Йома?олов бойоро?о буйынса ?ул?а алына. Л?кин улар РСФСР Х?рби-революцион советы р?йесе В. И. Ленин телеграмма?ы буйынса азат ител?, Йома?олов вазифа?ынан бушатыла. Февралд? автономияла Башревком я?лылар ??м у?а ?аршы тороусылар ара?ында ?ораллы б?релешт?р була.
А?тар х?р?к?те я?ында ?ал?андар
??г?ртерг?1919 йылды? февраленд? Баш?орт ??ск?р??рене? ?ы?ылдар я?ына сы?ыуына ?ай?ы бер милли х?р?к?т эшм?к?р??ре ?аршы була (М. ?. ?орбан??лиев, ?. ?. Та?ан, С. ?. Бикм?ев, ?. ?. ?орбан??лиев, ?. Й?нек?ев ?. б.), 3-с? Баш?орт пехота полкы ла А?тар х?р?к?тенд? ?ала[40]. Адмирал А. В. Колчак, 1919 йылды? 20 февраленд? т?б?к эшт?р?? ??идаралы? в????? итеп, баш?орттар?а ?нд?м?г? ?ул ?уя, был бер нис? баш?орт х?рби частарыны? большевиктар я?ына к?см?й ?алыуына булышлы? ит?[41]. РККА?ны? Беренсе армия?ы ет?кселеге тарафынан был шартты бо?оу ??м репрессиялар (баш?орт ?алдаттарыны? ?орал?ы?ландырыу?ан ??м д?й?м ниге??? РККА полктарына б?леп таратыу?ан баш тартыу?арына ?аршы) баш?орт ?алдаттарыны? к?пт?рене? Рус армия?ы составына к?се?ен? (1?се Баш?орт у?сылар полкыны? 2?се батальоны, 1?се Баш?орт кавалерия полкы ??м 2?се Баш?орт кавалерия полкыны? 3?с? эскадроны) килтер?. ?орбан??лиевтар йо?онто?о ар?а?ында 3-с? Баш?орт полкы А?тар х?р?к?тенд? ?ала[40]. Совет командование?ы ш?хси х??еф?е?лек в????? итк?нд?н ?у?, улар?ы? бер ?л?ш? ?ы?ыл армия?а кире ?айта ??м башлыса М. Л. Мортазин ет?кселегенд?ге Баш?орт айырым кавалерия бригада?ы составына ин?[36].
М. ?. ?орбан??лиев 1919 йылды? й?йенд? Сил?бе ?ала?ында й?н? бер баш?орттар ?оролтайын ойоштороп маташа, ??а?арман баш?орт? г?зитен сы?ара[42]. Йыл а?а?ынан Колчак ??ск?р??ре мен?н ?ал?ан баш?орттар берг? к?нсы?ыш?а сиген?, был ва?и?аны ?. ?. Та?ан ?баш?орт яугир??рене? бо?ло походы? тип исемл?й. 1920 йылды? 14 мартында Чита ?ала?ында баш?орт а? ??ск?р??ре ет?ксел?ре М. ?орбан??лиев ??м ?. Та?ан казак атаманы Г. М. Семёнов мен?н осраша, улар айырым баш?орт ??ск?р??ре т????г? булышлы? ит?с?ген белдер?[43]. 1920 йылды? июненд? Р?с?й?е? К?нсы?ыш сикт?ренд?ге Баш?орттар?ы? х?рби?милли идаралы?ы ойошторола, М. ?. ?орбан??лиев уны? р?йесе[44], ? ?. ?. Та?ан х?рби штаб башлы?ы була[45]. 1920 йылды? ноябренд? ?А?тар??ы? ??ск?р??ре Чита ?ала?ын ??ы?ылдар??а тапшыра. А?тар я?ында ?ал?ан 2 ме? баш?орттар ?ытай сиген ?теп Маньчжурия?а юллана. Атаман Семёнов б?т? х?рби частар?ы ла Приморье?а барыр?а ?г?тл?й, ?мм? 1920 йылды? 20 ноябренд? М. ?. ?орбан??лиев баш?орттар баш?а Р?с?й??ге ?у?ышта ?атнашма??а тейеш тип и?лан ит?[46].
Баш к?т?ре? осоро
??г?ртерг?1920 йылды? 19 майында ВЦИК ?Автономиялы Совет Баш?орт Республика?ыны? д??л?т ?оролошо тура?ында? исемле декрет и?лан ит?[47], ?леге декрет 1919 йылды? 20 мартында ????к Совет власы ??м Баш?орт х?к?м?те ара?ында Баш?ортостанды? Совет автономия?ы тура?ында килеше?е? буйынса и?лан ителг?н автономиялы республиканы? хо?у?тарын к?пк? к?мет?. Документ республика ревкомы а?заларыны? ??н???т?е?леген тыу?ыра ??м 1920 йылды? 16 июненд? протест й???н?н Башревком ??ене? отставка?ы ??м ??-??ен тар?атыу тура?ында ?арар сы?ара.
???к властарыны? ??м ?элекке? республика власыны? ?апма-?аршылы?ы урындар?а байта? совет ??м хатта партия хе?м?тк?р??рене? риза?ы?лы?ына ??м автономияны? я?ы власы в?килд?рен? буй?онма??а маташыу?а килтер?. М???л?н, Ту?-Соран кантисполкомы р?йесе М. А. Буран?олов 1920 йылды? 26 июненд? я?ы ?айлан?ан Башревкомына буй?оноу?ан баш тарта ??м элекке х?к?м?т менн? б?йл?нешт?рен дауам ит?, баш?а бер кантон исполкомы р?йесе Ус?аны Усаров я?ы ревкомды ?баш?орт хал?ыны? дошманы? тип атай ??м властар?а ?аршы тороу ?с?н ?ораллы отряд ойоштора башлай. Ти???н улар бары?ы ла контрреволюционер?ар тип и?лан ител?л?р ??м репрессияланалар.
ВЦИК-ты? ??м РСФСР-?ы? 1920 йылды? 19 майында?ы Халы? комиссар?ары Советыны? ?Автономиялы Совет Баш?орт республика?ыны? д??л?т ?оролошо тура?ында? исемле декреты баш?орттар ара?ында риза?ы?лы? тыу?ыра ??м ???к влас?а ?аршы партизан ?у?ышыны? т?п с?б?бсе?е була[48]. Автономия территория?ында баш?орт ?ораллы баш к?т?ре?сел?р отрядтары ойоштороу башлана — бындай ва?и?алар ?ф?, Пермь ??м баш?а губерналар?а элегенр? т?, 1918 йылда ла, к???тел?. Ва?ыт айырмалы?тары к?рше губерналар?ан айырмалы р??ешт? ??ен? баш?а с?й?с?т алып бар?ан Башревкомды? элекке составыны? эшм?к?рлеге мен?н б?йле. Атап ?йтк?нд?, республикала продразвёрстка ??л?штерелм?й, ?мм? Башревкомды? я?ы составы уны бик ки? ?уллана башлай ??м былар б?т??е л? к?п ?анлы ?ораллы б?релешт?рг? алып кил?. ?леге конфликттар ?элекке? ревком я?лаусыларын э??рлекл?? мен?н тура кил?. ????мт?л?, 1920 йылды? й?йенд?, к?п ?анда?ы ихтилалдар?а, улар?ы? ???кт?ре АБСР-?ы? к?нья?-к?нсы?ыш (Б?рй?н-Т??г??ер, Тамьян-?атай, ???рг?н) кантондарында, ? сентябр??, я?ы ихтилал н?кт?л?ре барлы??а киле?е мен?н, х?рби положение та?ы ла биш кантонда индерел?. Ихтилалдар?ы ба?тырыу ?с?н Поленов ет?кселегенд?ге БашЧК отрядтары еб?рел?. Байма??а килеп етк?с, Поленов х?рби диктатура булдыра, урында?ы х?кими?т органдарын тар?ата ??м ?баш?орттар?ы? х?р?к?тен? ?аршы аяу?ы? к?р?ш? и?лан ит?[49]. ЧК отрядтары тарафынан суд?ы? ??м тикшере??е? Б?рй?н-Т??г??ер кантисполкомыны? 10 а?за?ы атып ?лтерел?, ябай баш?орт хал?ын ?лтере? ??м язалау мен?н о?атыл?ан ?ки? ?ур?ытыу? с?й?с?те ?тк?рел?.
1920 йылды? 10 сентябренд? Тамьян-?атай кантисполкомы ултырышында я?ыра? Польша фронтынан ?айт?ан комбриг М. Л. Мортазин ?атнаша. Ул кантондан ситк? б?т? уры? каратель отрядтарын сы?арыр?а, баш к?т?рг?н баш?орттар?ы азат итерг?, яуаплы вазифалар?а баш?орттар?ы т???йенл?рг? ??м махсус тикшере? комиссия?ын булдырыр?а т??дим ит?[50].
Полктар?а б?ленг?н ??м X. Унасовты? ет?кселегенд? хатта дивизия?а берл?шк?н баш к?т?ре?се отрядтар?ы? д?й?м ?аны 3 ме? кешег? ет?. Тамьян-?атай кантоныны? т?нья?ында Ф?тхулла М???с?мов отряды баш к?т?р?, отрядты? ?аны 3 ме? тир??е кеше т?шкил ит?. Ф. М???с?мов отряды бер нис? тап?ыр Златоуст?а ??м баш?а заводтар?а ??м ауылдар?а ??ж?м итеп маташа. Белорет тир??енд? — 4000-кешелек баш к?т?ре?сел?р отряды, Ас?ар районында — 1 ме? кеше, Байназар районында — 1 ме?г? я?ын кеше ойоша.
1920 йылды? июль-авгусында С. Ш. Мыр?абулатов, X. Унасов, Ф. М???с?мов, ?. Ишмыр?ин, ?. Амантаев, ?. Айытбаев, З. ??лин, М. Мостафин, М. Р?с?лев, М. С??итов, Ф. Юламанов ??м баш?алар?ы? ?ораллы отрядтары ойошторола, сентябр?? улар Баш?орт ?ы?ыл Армия?ына берл?ш?л?р. Баш?орт ?ы?ыл Армия?ыны? командующийы итеп — Ф. Б. М???с?мов, 1-се дивизия начальнигы итеп — Х. ?. Унасов, 2-се дивизия начальнигы итеп Ф. Юламанов т???йенл?н?л?р. Реввоенсоветты? р?йесе — С. Ш. Мыр?абулатов, штаб начальнигы — Б. Ланин булалар.
Ихтилалсылар?ы? т?п талаптары:
- РКП(б)-ны? Баш?ортостан ?лк? комитетын власлы? в?к?л?тт?рен?н бушатыу;
- х?к?м?тк? Башревкомды? беренсе составын ?айтарыу;
- Башревкомды? РСФСР-?ы? Халы? Комиссар?ары Советынан ??м ВЦИК-тан буй?онмаусан эшм?к?рлеге тура?ында;
- х?рби коммунизм с?й?с?тен ту?татыу ??м баш?алар.
1920 йылды? 28 июленд? д??л?т власыны? даими ю?ары органы булдырыла — БАССР-?ы? ???к баш?арма комитеты.
1920 йылды? октябренд? РКП(б)-ны? а?заларын я?ынан терк?? буйынса ???к комиссия?ына еб?релг?н ?ариза?ында М. Д. Хали?ов а?а??ы ва?и?алар мен?н б?йле ???к ??м урында?ы властар?ы ?аты т?н?ит а?тына ?уя[51].
???ми?те
??г?ртерг?1926 йылда РКП(б)-ны? Баш?ортостан ?лк? комитеты, ?Баш?орт х?р?к?те характеристика?ы? тезистарын ??ерл?? барышында, Совет губерна органдарыны? баш?орт милли х?р?к?те лидер?арын ?ул?а алыу буйынса ??м?лд?рен хаталы тип таный: ?Ул осор?а бе??е? алда и? т???? м?мкин тиклем ?аршылашыусылар ?анын ???йте? бурысы тора ине. Баш?орт х?к?м?те артынан и?? ул осор?а баш?орт хал?ыны? к?пселеге тора ине?[52].
И?к?рм?л?р
??г?ртерг?- ↑ Ишем?олов Н. У., ?олш?рипов М. М. Баш?орт милли х?р?к?те // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ Баш?орттар?ы? Р?с?й составында милли?м???ни автономия?ын я?лаусы М. ?. ?орбан??лиев ет?кселегенд?ге т?рк?м айырылып сы?а
- ↑ История башкирского народа..., 2010, с. 81
- ↑ ?асимов С. Ф. Баш?орт ?лк? бюро?ы // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ ?асимов С. Ф. Баш?орт м?рк?з шура?ы // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ А. А. Валидов — организатор автономии Башкортостана., 2010, с. 52
- ↑ 7,0 7,1 7,2 ?асимов С. Ф. Б?т? баш?орт ?оролтай?ары // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ А. А. Валидов — организатор автономии Башкортостана., 2010, с. 54
- ↑ .Был резолюцияны? ?абул ите? с?б?бе булып М. ?. ?орбан??лиев ет?кселегенд?ге Сил?бе ?й??е делегация?ыны? милли-м???ни автономияны я?лап сы?ыуы булып тора.
- ↑ (Был резолюцияны? ?абул ите? с?б?бе булып Р?с?й армия?ыны? Ю?ары баш командующийы, инфантерия генералы Л. Г. Корниловты? диктатура урынлаштырыр?а ынтылышы булып тора.
- ↑ Мордвинцев Г. В. Б?т? Р?с?й Ойоштороу йыйылышы // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ Кульшарипова Н. М., Зулькарнаева Е. З. Фарман.// Башкортостан: краткая энциклопедия. — Уфа: Башкирская энциклопедия, 1996. — С. 603. — 672 с. — ISBN 5-88185-001-7.
- ↑ Давлетшин Р. А., Исхаков С. М. Манатов Шариф Ахметзянович. // Политические деятели России 1917 г. Биографический словарь. — М., 1993. — С. 203.
- ↑ Азнагулов В. Г., Хамитова З. Г., 2005, с. 57
- ↑ История башкирского народа..., 2010, с. 134—135
- ↑ ?асимов С. Ф. Баш?ортостан ва?ытлы революцион советы // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ Байма?та баш?орт х?к?м?те а?заларын атыу // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ История башкирского народа..., 2010, с. 87—89, 96
- ↑ Багаутдинов Р. О. Участие башкир в Белом движении (1917—1920). — Уфа, 2009. — С. 96.
- ↑ Тайма?ов Р. С. Баш?орт х?рби шура?ы // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ Тайма?ов Р. С. Баш?орт ирекле отрядтары // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ Казанчиев А. Д. Б?т? Р?с?й Ойоштороу йыйылышы а?залары комитеты // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ История башкирского народа..., 2010, с. 101
- ↑ Тайма?ов Р. С. Баш?орт айырым корпусы // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ Казанчиев А. Д. ?ф? д??л?т к???шм??е // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ Плотников И. Ф. Колчак Александр Васильевич // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ Еникеев З. И., Еникеев А. З., 2007, с. 240
- ↑ Ленин В. И. Полное собрание сочинений. — М.: Издательство политической литературы, 1975. — Т. 50. — С. 252. — 634 с.
- ↑ Кульшарипов М. М. Служил своему народу // Ватандаш. — 2009. — № 4. — ISSN 1683-3554.
- ↑ Р?химов Р. Н. Баш?орт корпусы // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ ?олш?рипов М. М. Б?т? баш?орт х?рби съезы // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ Азнагулов В. Г., Хамитова З. Г., 2005, с. 79
- ↑ Еникеев З. И., Еникеев А. З., 2007, с. 417
- ↑ Насиров Р. Х., Ярмуллин А. Ш. Баш?орт айырым у?сылар бригада?ы // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ Ярмуллин А. Ш. Баш?орт айырым кавалерия дивизия?ы // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ 36,0 36,1 Баш?орт айырым кавалерия бригада?ы // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ Насиров Р. Х., Ярмуллин А. Ш. Баш?орт ??ск?р??ре т?рк?м? // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ История Башкортостана, 2005, с. 80
- ↑ У?да идаралы?ты? штаб начальнигы ?. Та?ан, уртала идаралы?ты? р?йесе М. ?орбан??лиев ??м ?ул я?тан атаман Семёнов янында?ы баш?орт в?киле С. Бикм?ев ултыралар
- ↑ 40,0 40,1 История башкирского народа..., 2010, с. 145
- ↑ Наумова Н. И. Из истории взаимоотношений колчаковской власти и башкирского национального движения (1918 — 1920 гг.) // Вестник Томского государственного университета. Серия ?История. Краеведение. Этнология. Археология?.. — 2003. — № 236. — С. 90-97.
- ↑ ??а?арман баш?орт? // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ История башкирского народа..., 2010, с. 110
- ↑ ?орбан??лиев М?х?м?т??бделх?й ??би?улла улы // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ История башкирского народа..., 2010, с. 415—420
- ↑ Юнусова А. Б. Великий имам Дальнего Востока // ?Вестник Евразии? : Журнал. — 2001. — № 4 (15). — С. 83—117. — ISSN 1727-1770.
- ↑ Постановление ВЦИК от 28 мая 1920 года
- ↑ Давлетшин Р. А. Крестьянское-повстанческое движение в 1918—21 // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН РБ ?Башкирская энциклопедия?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-306-8.
- ↑ Лозунгом карательных отрядов было ?Смерть башкирам!?
- ↑ Повстанческое движение башкир во второй половине 1920 — начале 1921 гг. на юго-востоке Башкортостана 2013 йыл 21 сентябрь архивлан?ан.
- ↑ ?Политическая и административная власть в Башкирии, заменена товарищами небашкирского происхождения (в составе обкома и президиума БЦИК нет ни одного башкирина. Посмотрите состав наркоматов и местных исполкомов). Голодный и голый башкирский пролетариат не только забывается, но и уничтожается гораздо больше, чем когда-либо (по словам представителей с мест в районе Темясово число вырезанных башкир уполномоченными Башобкома и БашЦИК Поленовым и Руденко и прочими достигает до 3 000 человек). Башкирская масса несет гнет на себе гораздо больше, чем она несла при царском режиме…?
— История башкирского народа : в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов ; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Уфа: Гилем, 2010. — Т. V. — С. 187. — 468 с.
- ↑ Еникеев 3. И., Еникеев А. 3. История государства и права Башкортостана. — Уфа: Китап, 2007. — С. 232. — 432 с.
???би?т
??г?ртерг?- А. А. Валидов — организатор автономии Башкортостана. У истоков федерализма в России (1917—1920). Документы и материалы. /Сост. Н. М. Хисматуллина, Р. Н. Бикметова, А. М. Галеева, Ю. Р. Сайранов. — Уфа: Китап, 2005. — Т. 1. — 392 с. — ISBN 5-295-03702-9.
- А. А. Валидов — организатор автономии Башкортостана. У истоков федерализма в России (1917—1920). Документы и материалы. Ч. 2 / Сост. Н. М. Хисматуллина, З. Ю. Бурангулова, З. Г. Гатиятуллин.. — Уфа: Китап, 2011. — 436 с. — ISBN 978-5-295-05211-8 (ч. 2), 5-295-03701-0.
- Азнагулов В. Г., Хамитова З. Г. Парламентаризм в Башкортостане: история и современность. — Уфа: ГРИ ?Башкортостан?, 2005. — 304 с. — ISBN 5-8258-0203-7.
- Ахметзаки Валиди Тоган. Не сочтите за пророчество: письма, обращения, выступления. / Сост. А. Юлдашбаев. — Уфа: Китап, 1998. — 192 с. — ISBN 5-295-02244-7.
- Багаутдинов Р. О. Участие башкир в Белом движении (1917—1920). — Уфа, 2009.
- Башкирское национальное движение 1917—1920 гг. и А. Валиди: Зарубежные исследования./ Составление и вступительная статья И. В. Кучумова. — Уфа: Гилем, 1997. — 250 с. — ISBN 5-7501-0092-8.
- Давлетшин Р. А. Крестьянское повстанческое движение 1918-21 // Башкирская энциклопедия. В 7 т. / глав. ред. М. А. Ильгамов. — Уфа: Башкирская энциклопедия, 2007. — Т. 3. — С. 543-544. — 672 с. — ISBN 978-5-88185-064-7.
- Документы и материалы по истории башкирского народа (1900—1940) / Сост.: М. М. Кульшарипов, М. Н. Фархшатов, Д. Х. Янтурин, Р. З. Алмаев, Р. О. Багаутдинов, Р. Р. Газизов, Р. М. Зиязетдинов, А. Д. Казанчеев, К. К. Каримов, П. Ф. Назыров, Ю. Х. Юлдашбаев, А. З. Ярмуллина.. — Уфа, 2012. — 624 с. — ISBN 978-5-916-08093-3.
- Еникеев З. И., Еникеев А. З. История государства и права Башкортостана. — Уфа: Китап, 2007. — С. 246—263. — 432 с. — ISBN 978-5-295-04258-4.
- Заки Валиди Тоган. Воспоминания: Книга I. — Уфа: Башкирское издательство ?Китап?, 1994. — С. 13. — 400 с. — ISBN 5-295-01269-7.
- Зарипов А. Б. Юго-восточный Башкортостан 1917—1922 гг.. — Уфа, 2001. — 213 с.
- Идельгужин К. А. Башкирские движения (в 1917, 1918, 1919 гг.). — Уфа, 1926.
- История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Уфа: Гилем, 2010. — Т. V. — 468 с. — ISBN 978-5-7501-1199-2.
- Кульшарипов М. М. История Башкортостана: ХХ в. Учебник для 9 кл.. — Уфа: Китап, 2005. — 248 с. — ISBN 5-295-03552-2.
- Муртазин М. Л. Башкирия и башкирские войска в Гражданскую войну. — М.: Инсан, 2007. — 208 с.
- Национально-государственное устройство Башкортостана (1917—1925 гг.): док. и материалы. В 4 т. Уфа, 2002—2009.
- Служение: сборник / А.-З. Валиди Тоган, А. Инан, Г. Таган; сост. и пер. А. М. Юлдашбаев. — Уфа: Китап, 2007. — 207 с. — ISBN 978-5-295-04119-8.
- Та?ан ?. Баш?орттар Байкал аръя?ында // Ватандаш. — 1997. — № 8–10. — ISSN 1683-3554.
- Таймасов Р. С. Участие башкир в Гражданской войне. Книга первая: В лагере контрреволюции (1918 — февраль 1919). — Уфа: РИЦ БашГУ, 2009. — 200 с.
- Юлдашбаев Б. Х. Учредительный курултай как вершина Башкирского национального движения// Этнополитическая мозаика Башкортостана. В 3 т.. — М., 1992. — Т. II.
?ылтанмалар
??г?ртерг?- Ишем?олов Н. У., ?олш?рипов М. М. Баш?орт милли х?р?к?те // Баш?орт энциклопедия?ы. — ?ф?: БР ДА?У ?Баш?орт энциклопедия?ы?, 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- Кульшарипов М. М. Башкирское национальное движение (1917—1921 гг.). — Уфа: Китап, 2000. — 364 с. — ISBN 5-295-02542-X.
Видеоя?малар
??г?ртерг?- YouTube сайтында Рождение Башкирской Республики. В 9-ти частях
- YouTube сайтында 15 ноября — День провозглашения Башкирской республики
Был м???л? баш?орт Википедия?ыны? ?айлан?ан м???л?л?ре исемлеген? кер?. |